Virar o rumbo, o ámbito político no foco

Normalización sen conflito A Lei de Normalización Lingüística de Galicia (LNL) fixou o marco para o desenvolvemento do artigo 5º do Estatuto de Autonomía, que declara o galego "lingua propia de Galicia", dispón a súa oficialidade, proclama o dereito de coñecelo e usalo e contén un mandato normalizador para que os poderes públicos o promovan "en todos os niveis da vida pública, cultural e informativa". Para tal, creouse unha Dirección Xeral de Política Lingüística da Xunta de Galicia e nas décadas seguintes establecéronse departamentos de normalización lingüística noutros organismos (Parlamento, RTVG, concellos, ...), que desempeñaron un papel insubstituíble na extensión do uso do galego en diversas institucións, o mesmo que aconteceu cos equipos de normalización nos centros educativos. Moitas outras entidades colaboraron no mesmo empeño, desde a Real Academia Galega ao Instituto da Lingua, Asociación de Funcionarios e a Mesa pola Normalización Lingüística, a Asociación Socio-Pedagóxica Galega, a Irmandade Xurídica Galega, Nova Escola Galega etc. Sen mingua da importancia desoutras iniciativas, poñeremos o foco no ámbito político, na Xunta de Galicia. A política da Xunta centrouse en introducir o uso do galego nos ámbitos contemplados na LNL (administracións públicas, educación, toponimia, medios de comunicación e produción cultural), e mellorar as competencias e actitudes lingüísticas da poboación, fomentando o prestixio cultural da lingua. Así, o idioma do país converteuse en materia de estudo, ao tempo que se foi desenvolvendo, paseniñamente, un sistema de ensino bilingüe, se creou cadansúa emisora de radio e televisión e se incentivou a produción literaria e a audiovisual. Tras a codificación da variedade estándar (Normas Ortográficas e Morfolóxicas do Idioma Galego de 1982, revisadas en 2003), o ensino da lingua propiciou a creación dun nutrido corpo especializado (profesorado, dinamizadores, revisores e tradutores etc.), a ampliación dun mercado do libro e do público lector e a consolidación dunha industria editorial. Hoxe temos galegofalantes cunha robusta conciencia lingüística, educados no seu idioma e capaces de desenvolvérense nel en todos os ámbitos da súa vida. Conflito sen normalización O impulso das políticas normalizadoras variou en función das prioridades políticas e das limitacións orzamentarias, mais, resumindo, pódese dicir que o obxectivo central dos gobernos autónomos ata 2004 foi promover o idioma evitando os conflitos. A política de "promoción sen conflito" traduciuse na fórmula emblemática do "bilingüismo harmónico", que presentaba a normalización en termos graduais, non impositivos e convivenciais. Esta fórmula, de aparencia benigna, foi xustamente criticada por funcionar como cobertura dunha política apoucada e reactiva, de "neglixencia benigna". Porén, serviu para cimentar a hexemonía conservadora fronte a un discurso nacionalista contrario ao bilingüismo, difícil de entender para a maioría da sociedade. A aprobación do Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega polo Parlamento en 2004 selou un consenso político que viña dar un novo pulo ao proceso, avanzando cara a unha política máis proactiva (a "oferta positiva"). Aquel consenso revelouse fráxil e fuxidío. A vitoria das esquerdas nas eleccións galegas de 2005 deu azo a que o Partido Popular de Galicia se sometese ás directrices emanadas da súa dirección estatal, en plena espiral recentralizadora, de xeito que a tensión lingüística se foi incrementando ata atinxir o clímax na campaña das eleccións autonómicas de 2009. Impúxose entón o discurso da "liberdade de lingua", articulado polos think tanks do nacionalismo español e espallado polos principais medios de comunicación. Na súa cerna, este consiste na exaltación dun españolismo intransixente e na impugnación das políticas de normalización, rexeitadas como unha imposición contraria á liberdade dos castelanfalantes. Desde a volta do PP ao goberno autónomo impúxose esta orientación, de xeito que en 2009-2010 a Xunta derrogou unha serie de medidas normalizadoras, o que se viu agravado polos estragos da crise económica, que, entre outras cousas, varreu os medios de comunicación en galego. A disposición máis emblemática foi o decreto de 2010 sobre plurilingüismo, que foi recibido cunha ampla contestación que denunciaba a desprotección do idioma, e mesmo a Real Academia Galega e o Consello da Cultura argumentaron que estas medidas eran incompatibles co espírito e a letra da LNL. O neoliberalismo lingüístico, que ás veces se xustifica -sen aparente ironía- porque "o galego xa está normalizado", tivo consecuencias nefastas. O peor non foron as medidas regresivas que inspirou, senón o tóxico clima social orixinou: reaviváronse actitudes discriminatorias e reanimáronse prexuízos, moitos galegofalantes se sentiron desamparados e o sector máis comprometido do profesorado foi coaccionado. A publicación dos datos do Instituto Galego de Estatística en 2013 deu a voz de alarma ao revelar un brusco retroceso do galego entre as novas xeracións. Desde aquela, o ton polémico das controversias lingüísticas foi diminuíndo e nos últimos tempos tenderon a prevalecer actitudes menos belixerantes. Isto é positivo, pero non abonda. O tempo aprema e o impulso imprescindible para emprender unha remontada non se albisca no horizonte. Cómpren aires novos e iniciativas diferentes. Que facer? Unha nova política lingüística Durante séculos, a comunidade lingüística galega estruturouse sobre a base da subordinación da lingua propia e a discriminación dos seus falantes. As opcións que restan cara ao futuro son: a) a imposición do monolingüismo en castelán, acariñada polo inveterado nacionalismo españolista; b) a promoción do galego para conseguir unha comunidade bilingüe, igualitaria e cohesionada, modelo a que apunta a Lei de Normalización Lingüística; d) o monolingüismo social en galego, soño para uns, espantallo para outros. A maioría da cidadanía galega parece preferir claramente a segunda opción, e as propostas tendentes a escindir a sociedade en dúas comunidades monolingües separadas e confrontadas (aspiración da sarcasticamente denominada "Galicia bilingüe") semellan amplamente impopulares. Pero os poderes do Estado español e o conxunto da sociedade española aínda teñen que recoñecer as fondas feridas que unha secular política discriminatoria deixou nas actitudes lingüísticas da poboación e as súas principais consecuencias, a saber, a dialectalización do noso idioma e a diglosia social, cunha polarización sociolingüística extrema e unha distribución brutalmente desigual de poder e recursos entre falantes dunha e outra lingua. Non haberá normalización se non mudan as estruturas do Estado e se non se desata o nó da desigualdade. Seica si, contra o que semella ser o consenso actual, o obxectivo do bilingüismo equitativo non xustifica que a política lingüística deba ser extensiva, homoxénea para o conxunto de Galicia, unha especie de "café para todos", que lembra o fracaso das políticas de revitalización do gaélico irlandés. Unha visión que contén a propia LNL, ao prohibir a separación dos escolares en aulas diferentes por razón de lingua, do cal se deduciron programacións e prácticas pedagóxicas exactamente iguais para galegofalantes e castelanfalantes, cousa nunca vista na didáctica de linguas. Indo aos casos extremos: castelanfalantes e galegofalantes precisan cadansúa didáctica específica, modulada segundo os diferentes contextos. Tanto no ensino coma na sociedade, o café para todos é unha estratexia falida. En Galicia coexisten ecosistemas lingüísticos ben diferentes e tratalos do mesmo xeito é contraproducente. Para máis, ao longo do camiño, as circunstancias cambiaron a ritmo trepidante. Cando se aprobou a LNL, ninguén ventaba o tsunami das tecnoloxías da información e a comunicación nin podía sospeitar ata que punto a Web, os computadores e os teléfonos móbiles transformarían a nosa experiencia cotiá. Velaí un reto crucial, pois é ben sabido que na adaptación rápida ás novas tecnoloxías se xoga moito do futuro das linguas: lémbrese o papel da imprenta ou dos medios audiovisuais no pasado. Por parte, hai corenta anos nin sequera existía o termo "globalización": por obra deste fenómeno, de súpeto, o plurilingüismo, antes sinónimo de diversidade, pasou a identificarse co inglés, que se tornou en omnipresente e imprescindible. Velaí outro reto máis, mal enfocado no decreto do plurilingüismo: como integrar o idioma da globalización no noso ecosistema lingüístico sen detrimento do idioma propio. Finalmente, a persistencia dos fenómenos de substitución lingüística e de ruptura da transmisión interxeracional evidencian a insuficiencia das políticas "de baixa intensidade". A infancia e a mocidade teñen que ser, agora máis ca nunca, prioritarias. Aprender dos erros O proceso de normalización constituíu un campo de confrontación política e ideolóxica, mais foi tamén unha fonte de ensinanzas. Os erros poden ser útiles cando se sabe aprender deles. O reto da normalización asumiuse cun exceso de ideoloxismo, sen experiencia previa e cuns coñecementos insuficientes das políticas de revitalización lingüística e dos seus aspectos operativos (o know-how). Isto quixo remediarse mediante un voluntarismo abnegado e un seguidismo cego do modelo catalán, que ten sentido nun contexto sociolingüístico moi diferente ao noso. A forza numérica do idioma puido conducir a optimismo enganoso sobre o que se fundou un diagnóstico pouco realista. Moitos erros podían terse evitado se se contase cun maior coñecemento experto e cun persoal mellor preparado, a comezar polo profesorado de galego, formado nos moldes da vella filoloxía e dunha lingüística asocial, e por tanto, carente de ferramentas axeitadas para interpretar os distintos contextos sociolingüísticos e adaptar o seu labor a eles; por exemplo, no terreo das actitudes do estudantado. Os desafíos e as prioridades están aí. Precisamos un sistema educativo capaz de fornecer competencias axeitadas (que non teñen que ser as mesmas) en galego, castelán, portugués e inglés, precisamos novas ferramentas tecnolóxicas dispoñibles en galego, accións para atraer a mocidade ao idioma, máis estudos de sociolingüística aplicada, planificación lingüística, didáctica das linguas, investigacións sobre o bilingüismo, proxectos piloto e experiencias con distintos modelos educativos e con accións de motivación da mocidade etc. As universidades e as institucións da lingua (Consello da Cultura, Instituto da Lingua, Centro Ramón Piñeiro) deben contemplar estas liñas entre as súas prioridades. A Real Academia Galega, coas súas limitacións e con enorme penuria de recursos, leva feito un contributo moi valioso. A Xunta debe priorizar as liñas de traballo e investigación nas áreas citadas. O modelo extensivo que se leva aplicando, centrado no ensino e no prestixio cultural do galego, mentres se asume a hexemonía do castelán na economía, nos medios de comunicación, nas novas tecnoloxías e na cultura de masas, revelouse ineficaz. A instrumentalización do idioma para a propaganda partidista e as estratexias de confrontación de curto prazo demostráronse daniñas. Cómpre un amplo pacto pola lingua que recosa os imprescindibles apoios políticos e sociais, pero non para aplicar cataplasmas tan intencionadas como inservibles. Precísanse políticas intensivas, de proximidade, á altura dos desafíos do momento, adaptadas aos distintos contextos, con prioridades claras e obxectivos ben definidos, que interpelen as maiorías sociais, que mobilicen os compromisos e optimicen os recursos. Cómpre virar o rumbo, tendo decote presentes os alicerces e os límites da política lingüística: a vontade maioritaria da cidadanía e a actuación de cada un/ha de nós. Día a día, en interacción, somos nós quen construímos a lingua.