Urbex: Estéticas do abandono

Se no seu particular concurso para atopar o obxecto do século XX Gérard Wajman descartaba a ruína en favor dunha destrución sen rastro, nun tempo que desafiaba a memoria, esta reclama aínda o seu protagonismo nas cambiantes estéticas contemporáneas, como resultado de procesos moi diversos. Un bo exemplo atopámolo no urbex, unha auténtica fascinación polo patrimonio de baluto, cada vez máis abundante. Como resultado, as instantáneas fan honra ao senso máis literal da mortalla fotográfica, a súa condena simultánea de presenza e ausencia, en espazos que representan a terra baleirada, o tempo que foi e ficou dalgunha maneira suspendido. A palabra urbex é unha contracción de dúas voces inglesas: urban exploration, é dicir, exploración urbana. A práctica baséase en investigar lugares abandonados e normalmente documentalo, quer con fotografías quer con vídeos. No mundo dominante das redes sociais isto tradúcese hoxe en diferentes formatos, desde canles de YouTube con vídeos das diferentes expedicións até contas en Instagram e outras páxinas, ou tamén algún blog que sobrevive a obsolescencia do medio. Mesmo existen plataformas virtuais específicas que serven de punto de encontro para exploradoras e exploradores, que atopan unha vía de contacto para as súas saídas. Andrés Suárez, o nome tras urbex_glz, comezou hai relativamente pouco neste universo. Sinala a curiosidade como o motivo principal que o arrastrou a “ver eses lugares abandonados e buscarlle resposta a preguntas como ‘para que se utilizaron?’, ‘quen viviu ou traballou alí?’ ou ‘a razón pola que se abandonaron’. Ademais tamén me gusta imaxinar como era antes”, engade. A súa primeira experiencia foi cun hotel da súa vila que levaba seis ou sete anos fechado. A través dun amigo descubriu que estaba aberto e puido volver entrar. Desta experiencia iniciática confesa que se arrepinte de non ter tirado fotografías. Segundo relata, foi chocante como todo o que alí había semellaba agardar polos seguintes hóspedes. Até os vasos do baño envoltos no plástico! Martín R. Diz tamén sinala a curiosidade como o principal detonante dunha amálgama de circunstancias que o levaron a interesarse polo urbex. Sempre lle gustou a historia, algo que para el conecta directamente con este pasatempo. Ao principio era de brincadeira. Lembra que a primeira vez que entrou nun edificio abandonado foi de adolescente, en 2014, entre o latexo da adrenalina e o arrouto algo infantil da rebeldía. Porén, a explorar de maneira máis “seria” comezou en 2017. Tiña un grupo de amigos aos que lles chamaba a atención entrar en sitios abandonados. O primeiro foi en Vigo, a fábrica de Santa Clara. “Desde ese día empecei a investigar a historia do lugar” e quedou fascinado porque unha das maiores empresas de porcelana da época a nivel europeo rematase así. O afán por coñecer o pasado dos edificios iría medrando e levaríao, a partir de 2018, a moverse de maneira fluída polo territorio galego na procura dos relatos que moran no interior destas construcións esquecidas. Diz insiste en que “desde o comezo da humanidade estivemos rodeados de edificios que evolucionaron igual que as persoas” e son reflexo, como arquitectura, das distintas sociedades, de como nos mesturamos, das nosas ideas. Adoptaron co paso dos anos distintos usos, ou quedaron no abandono. “Ao longo da Galiza, hai sitios que foron relegados ao esquecemento, que ficaron marxinados, nos que non exista xa vida humana”, comenta Diz. A fotógrafa Elena Saura Ramos -que forneceu boa parte das imaxes da reportaxe en papel- afirma que “aínda que o nome e a moda sexan recentes, o urbex é unha actividade moi antiga e transversal a todas as civilizacións, e que creo que está conectada co que somos dunha maneira moi primaria”. Para ela todos temos “dentro algo de urban explorer”. No seu caso, esta inquedanza vén da infancia: “Desde sempre acompañaba o meu pai na contorna de Ferrolterra, onde os restos arquitectónicos abandonados proliferan: desde espectaculares ruínas militares como os túneles, cuarteis e baterías da costa, até os restos románicos de mosteiros e igrexas como o de San Xoán de Caaveiro, na Capela, (cando nos 80 e 90 estaba aínda completamente abandonado)”. Mais foi ao comezar os estudos de Historia da Arte e apaixonarse pola fotografía de forma máis consciente cando se deu conta do “pracer especial” que obtiña combinando “a exploración de contornas abandonadas e a fotografía”. “Agora fágoo frecuentemente e case como terapia”, confesa. Tempus fugit “Os sitios abandonados son unha máquina do tempo”, declara Diz, “eu viaxo ao pasado ao entrar nunha casa onde o tempo se detivo en 1981, ves o calendario na cociña e ficas abraiado”. Este mozo persegue especialmente conectar “coas vidas que habitaron un sitio”. Por iso lle encantan as vivendas. “Os colexios ou hoteis non me transmiten tanto”, comenta. “Moitas veces cheguei a encariñarme con xente que non coñezo, que pode estar morta desde hai décadas”, engade. Por iso sente o urbex como algo fermoso e triste ao mesmo tempo. Porque eses espazos, máis que catro paredes, son “un fogar”. “Entras nun cuarto e é un espazo tan íntimo... Cantas veces choraría unha persoa alí? Cantas quedaría até tarde lendo o seu libro favorito? E de súpeto estás aí e reina o silencio”, transmite Diz. Para el, todo isto emparenta coa tópica do tempus fugit, o inexorábel correr do reloxo, no que todo perece. Do que Suárez máis gosta tamén vai nesta liña, é “a primeira vez que vou a un lugar e véñenseme á cabeza todas as preguntas” sobre o que alí aconteceu. “Ademais da emoción de pasear por sitios que é posíbel que non visite ninguén desde hai anos”, acrecenta. “Durante a exploración estás exposto a unha estética sublime, a un sentido do tempo suspendido que xera unha sensación de liberdade e a espazos liminais que te levan a explorar as marxes do contorno, da sociabilidade e mesmo a conceptos filosóficos. É á vez unha actividade de ‘supervivencia’ e de experiencia estética”, considera Saura. A natureza reconquista o espazo Non só se abandonan vivendas, senón múltiplas construcións como hoteis, restaurantes, centros culturais, colexios, cinemas e teatros… Neste tipo de sitios xa non hai vida humana, “a natureza e o inevitábel paso do tempo crean unha atmosfera de deterioro, substituíndo os seres humanos por insectos, a calor polo frío, os recordos polo esquecemento”, declara Diz. O verde come o terreo, sube polas paredes, reconquista o que outrora foi seu. Os lares teñen “novos hóspedes, podes atopar de todo: arañas, vermes, cascudas...”. “Sei que os edificios non poden morrer, pero o que os fai ser o que son, que os humanos os habitemos, séntese moitísimo. Cando un lugar queda abandonado é como se lle quitases a alma”, reflexiona. A escena galega “Na Galiza hai moitos exploradores urbanos”, comenta Diz, aínda que se distancia do modus operandi dalgúns deles. “Eu busco o lado máis humano, mentres hai quen recorre a estes lugares para facer vídeos ou fotografías e non os coidan, non lles interesa a historia. Un sitio abandonado é bastante morboso, á xente chámalle a atención, aprovéitase para buscar cousas paranormais...”, explica con desagrado. “Agora a cousa está máis calmada. O urbex púxose de moda en 2018, pero iso xa pasou. Quedamos os que o facemos por gusto”, opina Diz. Suárez non ten unha percepción xeral da situación na Galiza. “Sei de varias persoas ás que lles encanta o urbex, mesmo se teñen posto en contacto comigo para que comparta as súas fotos na miña conta urbex_glz ou para que lles dea consellos”, explica. Entende que cada zona da Galiza destaca por unha tipoloxía diferente de espazos abandonados. Por exemplo, a área de Vigo salienta polos edificios industriais; a da Mariña, polos relacionados co mar, como as conserveiras, e o interior do país, polas casas, especialmente no ámbito rural. “Sen dúbida, Internet e as redes sociais déronlle un enorme impulso á fotografía urbex e penso que o renacer de correntes estéticas como o cyberpunk –Blade Runner 2049, Ghost in The Shell, Chernobyl ou os filmes de Tarkovsky– favoreceron que manifestacións estéticas que no pasado eran claramente underground agora sexan máis populares”, opina Saura. Na Galiza “temos un patrimonio arquitectónico militar e industrial de luxo, creo que é un lugar marabilloso para este tipo de actividade”. A comunidade é diversa e con intereses moi dispares. Saura fai urbex soa ou cunha ou dúas persoas como moito. Non frecuenta grupos e prefire non atopar ninguén cando explora. Aínda que ela non ten moita relación con outras persoas que se dediquen á actividade, considera que si existe unha comunidade e que é algo normal, “porque non é doado atopar algúns lugares e sobre todo é máis seguro visitalos en compaña”. O mesmo confirma Diz: son habituais as agrupacións, “xogar coas persoas que fan o mesmo ca ti”. “Eu teño a sorte de facelo cos meus amigos”, conta, mentres outras persoas o fan con coñecidas. O vandalismo Saura concibe os lugares abandonados “como acumulacións de estratos”. Os edificios nacen cunha función, máis tarde abandónanse, recupéranse de novo con outra función, logo ocúpanos, bombardéanos, vandalízanos, quéimanos… Observalos é case como facer estratigrafía arqueolóxica e isto é parte do seu atractivo”, asegura. “Co boom do urbex, cando se puxo de moda, viviuse bastante vandalismo, a xente subía ou publicaba un sitio e á semana seguinte xa estaba desfeito”, narra Diz. Para Suárez, hai unha vontade por preservar eses espazos intactos no que aos exploradores urbanos respecta, pero cre que “as Administracións deberían tamén pór algo da súa parte, xa sexa organizando visitas (así poderíanse evitar posíbeis accidentes, xa que esta práctica implica uns riscos), pondo vixilancia para evitar o vandalismo ou axudando á súa conservación sen influír no encanto dos espazos”. “É moi difícil encontrar un lugar que non fose saqueado ou vandalizado”, comenta Saura. En case todos hai materiais de valor que atraen os roubos e outros tipos de accións. Suárez conta como é habitual detectar a ausencia “de todos os metais que se poidan vender”, así como “muros, portas e fiestras esnaquizadas”. Porén, non todas as intervencións son vistas como negativas. Hai un elemento frecuente que pode ter até un valor artístico: os graffitis. “Para min, na maior parte dos casos, e salvo que se estean pintados enriba dun fresco renacentista, son enriquecedores”, asegura Saura. Unha opinión de seguro polémica para moitas exploradoras e exploradores, pois a regra fundamental do urbex, igual que a das viaxes no tempo, é deixalo todo como estaba. Mais non por temor a alterar o curso do devir, senón para preservar a maxia do pasado para o resto. Código ético O urbex vai alén de fotografar espazos abandonados. Unha parte fundamental da aventura é a procura deses marcos de excepción e o compromiso coa súa conservación. As persoas que practican exploración urbana teñen unha ética propia. Suárez explica claramente que o urbex posúe “un código moral” que se resume nas seguintes regras: “non ser vistos (para evitar posíbeis conflitos), non roubar (xa que isto sería unha falta de respecto para o lugar e para futuros exploradores), non romper (pola mesma razón que a anterior) e non dar localizacións (para evitar que os vándalos os deterioren)”. Así pois, todo semella resumirse nunha soa máxima: “Deixar todo intacto”. “Dise que o urbex ten unha serie de normas”, comenta Saura, “con bastante lóxica, pero que non deixa de ser unha invención contemporánea”. Ela, que o fai desde sempre e non entrou “seguindo unha moda ou lendo a teoría na rede”, non se guía por esas pautas senón polas súas propias.