O papel da Galiza na Segunda Guerra Mundial

William Harold Oxley, cónsul británico destinado en Vigo, saúda con xeito cortés a un dandy que sae dun coche diante das oficinas do consulado de Súa Maxestade. A foto, tomada por Jaime Pacheco, amosa o diplomático recibindo o que será un breve pero intenso rei de Inglaterra, Eduardo VIII, daquela Príncipe de Gales, que se atopa de incógnito na cidade do sur da Galiza de camiño a Portugal. O iate no que navegaba polas nosas costas, o Rosaura, quedara atracado na Coruña por mor do mal tempo, segundo recolle Ángel Viñas no libro La conspiración del General Franco (Crítica, 2011). Debaixo do futuro rei, de Oxley e de toda a beleza do centro da cidade olívica hai unha rede de redes que enfía naquel momento parte do globo. A liña pola que circulan as palabras de Joachim Von Ribbentrop, ministro de Exteriores Alemán, ao xeneral Tojo, xaponés, un ano antes de setembro de 1939, o inicio da Segunda Guerra Mundial; a liña que enfía as comunicacións de Europa para lanzalas de Vigo ao mundo: o cable inglés. Oxley, experto en fel e vinagre, gabábase das súas impecábeis relacións cos responsábeis da Eastern Telegraph Company Ltd de Vigo. As súas oficinas, situadas na rúa Veláquez Moreno, foron das primeiras en ser ocupadas polo bando sublevado na Guerra Civil. Durante un período de tempo o cable inglés foi a única vía de comunicación da España "Nacional" co resto do mundo. O resto de oficinas, de pequenos intercambiadores de mensaxes, ultimátums, armas, diplomacia e guerrilla, estaban situadas en Bilbao, Barcelona e Málaga, cidades fieis á República. O propio despacho do cable inglés compartía tabique coas oficinas do cable alemán, sendo esta parede atravesada por dúas conexións nas que os intercambios de mensaxes eran cotiás. Mensaxes cifradas, mensaxes alarmantes. O cable foi, tamén, das primeras cousas en ser cortadas no inicio da segunda Gran Guerra. A espionaxe británica na Galiza A historia e relacións da Galiza na Segunda Guerra Mundial foi recuperada os pasados 13 e 14 de abril polo Consello da Cultura Galega nun ciclo de conferencias en liña abertas ao público. O profesor Emilio Grandío, membro do grupo de investigación Hispona, da Facultade de Xeografía e Historia da Universidade de Santiago de Compostela (USC), acaba de publicar o libro Hora Zero (Cátedra, 2021), ao redor da espionaxe británica en España e na Galiza. Antes do comezo da contenda mundial o papel de persoas como Oxley, que enviaba constantes cables á embaixada británica en Madrid alertando dun "complot" revolucionario para transformar a república democrática nunha república soviética, foi determinante na inserción no discurso colectivo dunha especie de "caos" que non era tal: "Hai dúas cousas curiosas... despois de outubro do 34, despois da revolta de Asturias, despois da campaña brutal que se fixo, case apocalíptica, da dereita contra a Fronte Popular... Todo iso, aumentado pola vitoria da esquerda xera un caldo de cultivo de violencia, mais de baixa intensidade. Non é o debuxo que se presenta dunha época violenta pero si hai violencia, é convulsa, mais non polo sistema senón polo contexto", detalla Grandío. A rede alemana en Vigo como punto neurálxico do noroeste peninsular xa estaba instalada desde a vitoria do Partido Nazi en 1933. As autoridades xermanas, conscientes da relevancia do enclave, forneceron de redes de espionaxe e comunicación constante a cidade. Mais a relación desta extensa rede de información, acaparada polos franceses nun primeiro intre e polos ingleses a partir, sobre todo, de 1940 -un cambio de postura de Churchill, que decide redobrar esforzos na non-belixerante España debido á caída de Francia-, cunha guerrilla, define Grandío, sen un gran peso do Partido Comunista pero cunha colaboración británica que, recalca o historiador na conferencia, sempre estivo enfocada máis a unhaha restauración da monarquía con don Juan de Borbón que á reinstauración do Estado republicano. Oxley, no seu intento por debuxar o Foreign Office (o servizo de asuntos exteriores británico), non estaba só. Para entender o cambio de posición de Inglaterra cara a Segunda República debemos ollar, recalca este historiador, na figura do embaixador Chilton en Madrid: "Hai textos do propio Oxley onde lle di que a situación en Vigo era moi seria, cando non pasaba nada fóra do normal, unha realidade absolutamente inventada polo cónsul. Houbo un telegrama onde se formula a posibilidade de intervención da Mariña Británica para a defensa dos cidadáns británicos en Vigo. O importante disto é que o embaixador Chilton non nega estas informacións falsas", sostén Grandío. O noroeste da península, explica o investigador, será importante polo paso dos barcos nos portos da Coruña e Vigo, moi empregados nos anos da Guerra Civil por barcos alemáns, que funcionaban practicamente como bases navais. O mando alemán contempla os portos de Vigo, A Coruña e Ferrol como portos seguros. Galiza nesta época tamén é importante polo volframio; o seu transporte será determinante nese xogo estabelecido entre mercado negro e mercado oficial. Mercado negro para británicos e oficial para alemáns, á inversa a partir do 44. Un comercio escuro de suculentos beneficios para as arcas franquistas. "Desde o 41 até o 44", explica Grandío, "Galiza foi lugar de posíbel invasión, a primera alemá, e a segunda, sen ningunha dúbida, británica, dos aliados. Ese titular fácil de "Galiza puido ser Normandía" é absolutamente real. Se un comeza a ver e observar a documentación repara que hai capacidade de aterraxe en aeroportos improvisados. As costas galegas estaban totalmente sen defensas. Cando un observa a documentación ve que era un flanco moi desprotexido, achegado a Portugal. O que máis lles bota para atrás é a cuestión da comunicación e do tempo", incide o profesor da USC. As mesmas voces bisbantes, o mesmo ritmo latente da tensión, do estourido controlado e da diplomacia de trincheiras nos despachos podemos atopalo tamén no consello de ministros presidido por Franco. O envío de tropas á fronte soviética Aquel 23 de xuño de 1941 apróbase o envío de tropas á fronte soviética. España, definida a si mesma como "non-belixerante", participa así no conflito europeo co apoio da Falanxe e dos camisas vellas, que viron nesa colaboración cos nazis unha sorte de futura influencia na hipotética arquitectura europea orquestrada desde o Reich; "foi un consello de ministros longo", recalca o historiador, ensaísta e investigador Xosé Manoel Núñez Seixas: "Nesta primeira fase da Segunda Guerra Mundial, até setembro do 42, España defínese como non-belixerante, un paso máis aló da neutralidade. Colaborábase cun dos bandos de maneira máis estreita en forma de volframio, por exemplo. Había este tipo de trato de favor aos alemáns mais iso non implicaba declarar a guerra aos outros, a Inglaterra ou aos Estados Unidos. Cando se produce a invasión da URSS hai unha sorte de mobilización xeral en varios países ocupados, sectores ultracatólicos que vían en Hitler un xeito de enviado divino a combater o anticristo". Núñez Seixas destaca que, ao contrario do tópico xeral, a suposta "Galiza nacional e profranquista" foi dos territorios onde menos voluntarios partiron cara a Rusia a combater: "O recrutamento non proviña de falanxistas entusiastas senón de ex combatentes que querían seguir facendo méritos. Houbo moito suboficial galego que continuou, moito ex combatente que participara xa na guerra. Non hai tanto recrutamento nos anos 42 e 43 pero si hai outras motivacións en xogo, sobre todo de tipo económico; falamos de méritos de guerra e de ser excombatente. Había cupos reservados aos ex combatentes en calquera oposición do estado", recalca o investigador. Esa participación española, incide Seixas, foi unha operación falanxista, "xa que perderan poder e influencia no estado Franquista, co nomeamento de José Luís de Arrese como ministro-secretario xeral da FET e das JONS", aclara, "os sectores máis radicais de Falanxe, como Dionisio Ridruejo, propuñan unha divisón de voluntarios que se integrarían nas forzas armadas alemás. En vez dunha división de voluntarios civís, no modelo doutros países como a Lexión Flandes ou a Brigada Carlomagno; estes eran exemplos de voluntarios civís pero non dependían dos exércitos flamengo ou holandés. O caso español é peculiar porque o seu Exército quere participar nesta empresa. Finalmente, integraríase na brigada 250 da Wehrmacht. A nova orde europea A "nova orde europea" onde a España falanxista buscaba meter o pé era "unha sorte de slogan", expón Núñez Seixas: "Era un lema que pretendía captar vontades entre os fascistas da Europa toda, entre sectores católicos, tradicionalistas e países neutrais. Había un deseño de nova orde económica, de grande espazo económico, o espazo vital nazi con boa parte de Europa xogando un papel subordinado aos intereses alemáns. Dentro do propio Terceiro Reich, moi variado e cheo de instancias que rivalizaban unhas coas outras, elaboráronse varios deseños. En Italia, Portugal, España, Noruega, tentábanse achegar ideas propias a esa nova orde". Daquel inicial cable inglés de Vigo a, finalmente, unha memoria histórica construída, tamén, a través da literatura. A investigadora e secretaria do Consello da Cultura Galega, Dolores Vilavedra, pon énfase na construción dunha memoria colectiva das vítimas como exercicio anovador dentro da chamada "literatura de memoria histórica" ou literatura galega cuxa temática versa encol da Guerra Civil e a Segunda Guerra Mundial: "Calquera relación da literatura galega coa Segunda Guerra Mundial non pode ignorar os vencellos desta coa guerra española do 36; no imaxinario colectivo a guerra europea foi unha prolongación da nosa. Na Galiza, o feito de que non houbera fronte propiciou unha certa vivencia a distancia. A actividade da guerrilla propiciou un sentimento de non clausura dun conflito, o do 36 que, malia o silencio imposto por Franco, se percibía como inconcluso", destaca a filóloga. Na nosa literatura, distingue Vilavedra, podemos atopar nos anos recentes dúas vías de comunicar e explorar os mundos dos conflitos europeos, "unha na que o protagonismo o teñen as narradoras. Hai un proceso importante de desterritorialización, levan a historia a contextos máis cosmopolitas, Francia, Latinoamérica, Cuba… Ese proceso de globalización contribúe a anovar o tema", ilustra a profesora de Lingua e Literatura na USC, que explica que esta corrente estaría exemplificada na nosa literatura por escritoras como Inma López Silva, Ledicia Costas, Rosa Aneiros ou Pilar Buela. Doutra banda estarían aqueles autores de produción "máis achegada ao concepto de novela de fácil dixestión": "Hai moita xente que vén do mundo do xornalismo, Gago, Lorenzo, autores como Alberto Canal, Fran Fernández Dávila, Xabier Quiroga... este grupo de narradores leva o tema a estas modalidades dentro do paraugas do best-séller. Eles fan ao revés, eles traen o conflito da Segunda Guerra Mundial á Galiza. Os submarinos ou os escapados. Esta abordaxe leva implícita unha certa estereotipización de tramas e personaxes. Contribúen a esa renovación, pero non deixa de ser máis superficial. Repiten unha serie de asuntos dos que se fala bastante porque están estudados e recollidos na Wikipedia". As cartas ao Fürher Segundo conta Xosé Manoel Núñez-Seixas, o historiador atopou carpetas "moi misceláneas" no arquivo do Ministerio de Exteriores de Berlín procedentes da embaixada alemá en Madrid. Son cartas enviadas por cidadáns españois, tamén galegos, á embaixada co gallo do aniversario de Hitler, a ocupación de Francia ou a Batalla de Dunquerque: "Hai moitas cartas. Escribíanas falanxistas convencidos, grupos locais de Falanxe que recibían un retrato pequeno de Hitler dedicado, a embaixada alemá xa tiña varios exemplares gardados. Houbo tamén cartas de carlistas filoxermánicos que xa apoiaban o Káiser Guillerme e até señoras católicas de comuñón diaria e curas. Chegaron á conclusión de que se Alemaña derrotaba o anticristo, Hitler sería un novo arcanxo San Gabriel. Había un tipo que escribiu sete veces, un farmacéutico de Albacete, para explicarlle ao embaixador alemán as súas ideas para a ordenación de Europa. Isto demostra que a xermanofilia non era cousa só dos falanxistas", recalca o investigador.