A teosofía nas ilustracións da revista 'Nós'

Na revista Nós perviven, en fondo e forma -pero prendendo na galeguización polos devezos de Arturo Noguerol, as influencias das Irmandades da Fala e as vivencias que aqueles mozos levaban dentro-, sentimentos radicais de orixe teosófico, de nivel de alma como a significación da individualidade na colectividade parafraseada en enunciados como "Ser diferente é ser existente" ou "Nós os inadaptados", que se reflicten en Jean Floressas des Eissentes, persoeiro da novela do francés, seguidor de Schopenhauer e do Jorys Karl Huysmans de A rebours. Non cabe outra que imaxinar a Risco e a Primitivo R. Sanjurjo falando con Castelao a respecto do simbolismo das ilustracións que, na forma, estarán a ritmo co fondo intelectual, como se esperaba dunha revista eminentemente culta e panceltista como Nós. Castelao está entón en Pontevedra, entre amigos metidos tamén nas modas teosóficas. Así que o simbolismo teosófico estará moi presente tanto no grafismo como en todo canto se faga con ansias de transcendencia presente e futura. Iconografía, imaxinario simbólico que implicará esas ideas orientais, célticas, mensaxes que están nas estelas funerarias galaico-romanas que arrancan dunha cimentación para orixinar un nome expresado cun epígrafe, seguidas de símbolos de paso e ascese, como pórticos, escenas de vendima, de elaboración do liño... para finalmente triunfar coas representacións cosmogónicas, esvásticas e rosáceas. Algo igual exprésase nos pórticos románicos, desde a base até o rosetón, porta por medio, que implican pasaxe, ascese, peregrinación, experimentación de humanización, desde o Caos ao Cosmos, desde as orixes á perfección, ao Paraíso, desde a Terra ao Ceo. Como na mesma fachada occidental da catedral compostelá, na que se circunscribe o Pórtico da Gloria: desde o Caos, a Xénese, ascendendo cara á Luz, entre ídolos monstruosos que se van creando para nacer á palabra a través de profetas e apóstolos, co triunfo da civilización, a música dos 24 anciáns formando o arco. Música que presupón palabra e acordo, unión das diferenzas... E sobre todo canto se di, ábrese á luz o rosetón, cosmogonía pola que furan as raiolas da derradeira luz do solpor para petar no altar do oriente, cara a onde nace un novo día para nos "orientarmos". As ilustracións de 'Nós' e o triunfo do Graal e da Estrela Pois ideas como as devanditas alentan as ilustración de Nós, especialmente as portadas, con canto indican estas de inicio, de entrada. Nos temas debuxados por Castelao, como en boa parte da súa obra, latexa o simbolismo, o sentimento teosófico, "oriental", "celta", en relación co tránsito da vida, coa busca, o que el chama as "Cousas da morte", como da vida. Entre eses símbolos o que máis abonda é a árbore, concretamente o carballo. Observemos a súa significación para os vascos: velaí a Árbore de Guernika. Por exemplo, na primeira portada de Nós (número 10, 20 de abril de 1922) faise sobranceiro o senso escenográfico e, dentro del, a mensaxe: raiceiras e árbore que se ergue nunha alborada entre dous músicos que semellan anunciala tocados con monteira, o da esquerda sopra a corna, o da dereita, a gaita, instrumentos populares. Entre o enguedello das ramas asoma a loita pola vida nas pólas da natureza, as dúas serpes entrelazadas ao estilo celta, entre dúas persoas en cada cabo. Segue o par de serpes xemelgas e simétricas, como toda a composición, o esquema do símbolo do infinito, Lemniscate, un lazo como un oito deitado, inspirado no Uróboros grego de procedencia oriental: a serpe ou monstro enlazado que morde o rabo. Pois a vida non é lineal, é unidade nunha diversidade en transformación, acción–destrución. Lazo que dá lugar ao nó salomónico, o nó sen fin, que une eses dous cabos nos que se envolve o ser humano, o da vida e o da morte. Este tema, tan presente en motivos e na ourivaría castrexa, conduce a unha vella teima de Risco, recollida en Las tinieblas de Occidente (obra de Risco de 1912, inédita, comentada en edición de Manuel Outeiriño, Soutelo Blanco, na que se adianta ao ensaio de Oswald Spengler A decadencia de Occidente, de 1918) e na que tamén insiste metaforicamente Castelao, presenta a loita do individuo coa natureza, a dialéctica entre o homo rusticus e o homo urbanus, expresada na Bíblia polo nómade pastor Abel e polo sedentario Caín. Lembra igualmente a enredada loita de Laoconte por sobrevir e pór a salvo a súa casta. Símbolo da árbore da vida, na loita entre a vida e a morte. Asunto inspirado no caduceo, a árbore, rama, vara, cetro de oliveira entre dúas serpes enroscadas, para ser símbolo, regalo de Apolo a Hermes, mensaxeiro e deus do comercio. Símbolo simplificado no caxato de Esculapio, o deus da menciña. Tema recorrente na Biblia, na Lei mesiánica e na simboloxía cristiá: no Pórtico da Gloria, na entrada barroca do Mosteiro de Oseira. De xeito serodio, alá pola metade dos anos 60, a organización armada ETA, inspirada polo deseñador e creador anarquista Felix Likiniano, crea o seu símbolo, o Bietan Jarrai: serpe ascendente enroscada ao machado-rama-cetro... (a acción). Asunto que se reforza representando ambas as partes o traballo tradicional: o da mitolóxica Ariadna, a muller fiando, e o non menos lendario, personaxe de contos e da realidade ou o leñador. que se interna no bosque co seu machado. E como nunha ascese, na parte superior desta composición triangular, como na cima do monte, no Cosmos, preside o Cáliz, o Graal, da Última Cea, buscado por Artur e os seus, e sobre del a estrela da esperanza, da liberdade, aínda informe. Mentres, as Irmandades da Fala xa usaban como distintivo a estrela branca de cinco puntas e a fouciña, símbolos do traballo e de inspiración marxista. A ambos os lados do Graal, dúas mulleres reparten os símbolos do traballo: o pan e o viño, eucarísticos tamén. O escultor Asorey en varios dos seus monumentos galegos expresa esa idea de ascese, do Caos ao Cosmos, entre elementos de traballo. Faino, por exemplo, no monumento a San Francisco de Compostela e tamén no de Curros, na Coruña. Ideas que non serán alleas á arquitectura de Palacios e a outros simbolistas galegos do Modernismo. O espírito de formas que han de ter patria, como as linguas (Díaz Pardo) As ilustracións de Nós (Carballo Calero, M.V. La ilustración en la revista Nós 1983) expresan os contidos filosóficos, teosóficos, de identidade e interrelación con outros pobos. As súas portadas irán ofrecendo variacións en relación coas propostas de Risco e coas buscas de Camilo Díaz Baliño, tan metido na estética Celta -para cuxo estudo é recomendábel a lectura dos traballos e pescudas de Iría-Frine Rivera A orixinalidade radica na orixe: o concepto da imaxe galega na estética de Vicente Risco (2020). Posteriormente, Castelao (Nós, número 32, 15 de agosto de 1926) sacará as raiceiras e porá na base o pórtico primitivo, trilito megalítico, tumba-altar, a Ara de Gael, a proxenie dos celtas galaicos na idea que aparece nos preliminares da Historia de Galicia de Vicetto e Murguía; e tras el, a raiola, o círculo solar, para sobre del medrar, en ascese, no enguedello das pólas da vida. O demais mantense. Pórtico megalítico, iconografía que se usa con teimosía no taller do escenógrafo Camilo Díaz Baliño e que traspasa á misión das formas do seu fillo Isaac. O pórtico megalítico das orixes, como o espírito que alentaba aquelas ideas, transmitiuse e quedou nas miradas dos creadores da xeración seguinte: inquedanzas de Seoane e mesmo de Díaz Pardo que, a través do Laboratorio de Formas, recrean sobre estes principios: aquel pórtico será o anagrama das cerámicas de Madalena, de O Castro e Díaz Pardo levarao á gran vidreira superior que preside o Parlamento galego, seguindo esquemas xa tratados por Castelao. O pórtico repítese no monumento coruñés aos mártires da represión franquista no Campo da Rata. Tamén para a revista Nós Castelao crea unhas franxas para iniciar ou finalizar textos: colofóns con monstros, palmetas románicas, caxemires -tan na tradición galega, motivo oriental, persa, en relación co ciprés caído e triste (esa forma de ril). Noutras ocasións, unha secuencia de monstros, como os que están na base do Pórtico da Gloria, en relación coas tarascas celtas e todo ese imaxinario do inframundo -tan oriental tamén- máscaras etc. Son temas inspirados nos canecelos románicos e nas gárgolas barrocas, imaxinario teosófico... Noutras ocasións o floreiro de cinco dedos, tema oriental xa tratado nas primeiras porcelanas do Sargadelos do ilustrado Raimundo Ibáñez... man aberta (con tanta simboloxía mesmo en relación con Serapis) dedos dos que saen ramas floreadas que se estenden a ambas as partes. Asorey presumía dunha colección de xerros de cinco dedos e mesmo os inclúe na escultura Filliña. Úsanse ademais alegorías en relación co Trasmundo, como a faciana da vella cuberta de pano e bicando o cranio humano (Nós, número 2, 30 de novembro de 1920). Tema do cranio, a caveira, o esqueleto... moi patentes na obra de Castelao, como esoutra ilustración da vide que nace do cranio, como as mans que moven o badalo da campá anunciando novas... o tema da Piedade, a nai co fillo morto tomado dos cruceiros, a cruz-espada de Santiago, en relación coa Excalibur de Artur, o neno ollando tras a xanela, a esperanza. Abrir, esperanza, alborada, renacer: é a mensaxe. A árbore con raiceiras e polas é o pórtico que simboliza pasaxe, peregrinación; cáliz do convite e da solidariedade, Cruz de Santiago... Son símbolos tomados da tradición céltica cristianizada e cos que rompe Castelao, despois da escisión conservadora guiada por Risco, a Dereita Galeguista, ao non aceptar este último a unión estratéxica do Partido Galeguista con republicanos e socialistas, cando tamén se anuncia a postura "dunha igrexa sacrílega", que bendice e acabará propiciando unha nova Cruzada. Desde aquela, Castelao refírese ao Risco de Nós como "cando Risco era alguén". Entón a obra de Castelao esquece "aquelas vaguidades" metafísicas para asentarse nas realidades, nos álbums de Debuxos da guerra, nos Debuxos de Negros e Co Pensamento en Galiza (1943), que acabará sendo unha autodefinición: o Sempre en Galiza. Unha nova Cova céltica para espíritos libres en anos de ditadura: O Volter de Ourense O ambiente final de Risco, entre os ameazantes escarmentos franquistas, aconteceu facendo encaixes en faladoiros de cafés, entre os que estaba O Volter, cun suxestivo nome inspirado no café Voltaire de Zúric, o de debate das vangardas dos anos vinte. Nome que non podía ser máis que un modo retranqueiro, moi risquián, de burlar a ignorancia para un espazo de liberdade e de palabra. Taberna nun recuncho do Eirociño dos Cabaleiros, tras a casa de Risco e de Otero, no corazón do vello Ourense. Locus amoenus con algo de catacumba e mesmo de vella Cova Céltica, atendida polo Tucho, propietario que tamén lle daba sobrenome. Alí Risco e Otero Pedrayo esquecían tantas mágoas e retomaban a palabra ceibe, exercían como de druídas ou bardos. Pois eran os "patriarcas" entre Os artistiñas: X. Quesada, de Dios, Acisclo, Buciños, Xavier Pousa, Baltar... incorporándose logo outros como Prego ou Virxilio Conde Corbal. Despois do pasamento de Risco, en 1963, as cousas perderon o pulo do faladoiro, mudou o significado de internarse en teosofías e debates sobre a creatividade. Aínda así burlando a ditadura, foi sobrevivindo até 1985, anos "democráticos" para logo ser espoliado e demolido, namentres se facían outras cousas nunha cidade que deixaba perder a aura propia de Nós. As ideas de Luís Seoane e de Isaac Díaz Pardo acolléronse nas Industrias da Memoria, Sargadelos, O Castro e o seu abano, coa ansia de recrear sobre as tradicións, sobre a idea, animando o espírito etnocultural, ao fin e ao cabo raiceiras teosóficas de todo o demais. E xa enxergamos o estado da cuestión. Cultura, entendida como esencia do espírito, para situarnos no espazo e no tempo e saber quen somos nese enredo entre a vida e a morte.