Soñando porvires para a Galiza: sobre a correspondencia entre Del Riego e Carvalho Calero

Entre o 1 de xuño de 1954 e o 1 de maio de 1959, a revista Galicia Emigrante, publicada en Buenos Aires e dirixida por Luís Seoane, amigo de Francisco Fernández del Riego desde os tempos de estudante na Facultade de Dereito na Universidade de Santiago, publicou unha serie de entrevistas con diferentes personalidades da Galiza. Foi este un traballo singular, único no seu momento e pioneiro do que serían moitos anos despois os libros de entrevistas que tirou do prelo o mundo editorial galego. Aquelas entrevistas, recuperadas e publicadas hai uns días por Nós Diario en formato facsímile e tamén transcritas e anotadas, supoñen, segundo se di na presentación, "a mostra máis clara do oficio de xornalista na traxectoria de Fernández del Riego, entre outras cuestións, polo xénero tan propio dos medios de comunicación, escritos e audiovisuais. Son o exemplo nítido da súa condición de xornalista, mais constitúen un episodio dos múltiples que compoñen a súa dedicación á escrita en xornais e revistas, unha práctica que comezaría desde moi novo". Son máis de 30 as conversas publicadas por Del Riego en Galicia Emigrante, algunhas imposíbeis como as realizadas a Unamuno ou George Borrow; outras tan reais que aínda hoxe non perderon actualidade. No número 16 da mencionada revista, Fernández del Riego entrevista Carvalho Calero. Son dous vellos coñecidos, amigos desde a primeira mocidade, amizade que continúa agora próximos ambos aos cincuenta anos. A conversa, que discorre polos carreiros da historia e da crítica literaria, remata coas seguintes palabras de Del Riego: "Até aquí, as respostas de Carvalho Calero. Con el temos volto a vivir o ensoño das vellas horas compostelás. No ambiente sobriamente evocador da súa conversa, xurdiron de novo as lembranzas dos nosos días universitarios. E, de súpeto, sentinme outra vez adolescente, pasmado diante da alma universal da cidade, na que ambos os dous soñábamos porvires para a cultura galega. E volvín a me notar mozo, con melancolía e présa de mañá, enfrontándome coa paisaxe eterna de Galiza…". Soñar porvires Nas próximas páxinas imos procurar, que non interpretar, os soños de Francisco Fernández del Riego e de Carvalho Calero; imos soñar, con eles, o porvir. Farémolo adentrándonos, sobre todo, no epistolario de Carvalho a Del Riego, un epistolario que se inicia en 1932 e que finaliza en 1971. Son case 40 anos en que un e outro intercambian ideas e deseñan proxectos e, sobre todo, soñan porvires. Soño 1. A lingua Entre Francisco Fernández del Riego e Ricardo Carvalho Calero hai, en parámetros de idade, pouco máis de dous anos de diferenza. Só o tempo que transcorre entre o 30 de outubro de 1910 en que nace Carvalho e o 7 de xaneiro de 1913 en que nace Del Riego. É pouco tempo, mais o suficiente para que Carvalho, en chegando á idade moza, asuma en ocasións o papel de "irmán máis vello" e Del Riego o considere o seu mentor, o seu formador. "Como me chamas o teu preceitor espritoal, síntome levado ô sermón", dille Carvalho a Del Riego en carta datada o 14 de outubro de 1932. Outras veces, sen saíren do mesmo soño, tratándose de se guiar por normas que van alén da cortesía, o irmán máis vello escrebe: "teño máis anos que ti, e cicais teña escrito máis; por iso, vou dar che un consello". E chega o consello. É a propósito dunha conferencia que Del Riego pronuncia en Ferrol en novembro de 1932: "A túa conferenza causou unha excelente impresión. Non así a túa persoa. Recoméndoche que ceibes ese ar somnolento do bonzo que traguías, que sexas máis efusivo cos irmáns e un pouco menos estático. Debes abandonar ese ar de Rabindranath Tagore e sustituilo por unha cordialidade e unha atención que non tiveche pra os de acá, aos que apenas fixeche caso [...] Conste que non concitaste as antipatías de ninguén: esaxero por humorismo. Simplemente deches a sensación de home iluminado e fóra do mundo, e non convén eso" (Carta de 14 de outubro de 1932). Noutra ocasión é a lingua usada por Del Riego a que preocupa a Carvalho. "Aconséllote que non digas cordileira, que é unha barbaridade. En canto a atafeigado é unha que non escoitei na miña vida. Atafegado si. Déixate de falar de neurastenia, que é unha presunción como calqueira outra". Mais cando a cousa xa chega ao ámbito da intervención pública, ao mitin escolar, á esencia mesma da Galiza, son horas de mudar. Non se trata dunha mera cuestión de morfoloxía; ou dunha concordancia mal intuída. Non. É a constatación da diglosia en que afunde o seu amigo o que Carvalho pon sobre a mesa. "Paréceme moi mal que falaras en castelán no mitin escolar. Hai que partir da hipótesis de que todos os estudantes de Santiago coñecen o galego. A tesis debe ser: en Galicia, como non se actúe como funcionario oficial, nunca debemos falar en castelán en púbrico. Se por razóns concretas estimabas oportuno que se pronunciase aquel discurso en castelán debías declinar tal mester en outro estudante. Ti es demasiado caracterizado para sacrificar a intransixencia idiomática en aras de un posible éisito oratorio". Pero ao mesmo tempo que lle di iso tamén lle manifesta a necesidade de contar coa súa opinión "xa che avisarei para que me dés ideas. Se estiveramos os dous aí escribiriamola xuntos". Soño 2. Galaxia O 25 de xullo de 1950 celebrouse no bodegón do hotel Compostela, en Santiago, a asemblea fundacional da Editorial Galaxia. Baixo a presidencia de Ramón Otero Pedraio, e coa presenza de personalidades senlleiras do galeguismo, como Manuel Gómez Román, secretario do Partido Galeguista, configurábase daquela o núcleo principal da resistencia cultural e política do galeguismo, obrigado á clandestinidade e ao exilio despois da Guerra Civil. Francisco Fernández del Riego, Xaime Illa Couto e Ramón Piñeiro foron as tres persoas que desde o primeiro momento orientaron a editorial. A posta en marcha da Editorial Galaxia reconduce a relación entre os dous amigos. "Con Piñeiro teño falado moito sobre posibles realizacións editoriais. Pero, aínda que as suxestións dos amigos son sempre de estimar, vós xa tedes organizados os vosos plans, e non hai que insistir demasiado en darvos ideas, que non vos faltan". E nesas ideas, andando ou navegando, por terra ou por mar, Del Riego, como responsábel de Galaxia, ten en Carvalho a persoa que levará a cabo os estudos de investigación sobre lingua e literatura galega. Persoa adecuada e amigo leal. As cartas entre eles vannos dando noticias, capítulo a capítulo, galerada a galerada, dos avanzos habidos. "No traballo que ando a facer para a Historia general de las literaturas hispánicas quero meter un parágrafo sobre Galaxia. Mándame algúns datos concretos sobre a súa historia, especialmente datas". Galaxia é todo, o soño e a realidade. Nas entrevistas de Del Riego en Galicia Emigrante fica ben clara a intención de facer de Galaxia o albo ao que debe apontar toda frecha de galeguidade, toda a vida cultural galega. Soño 3. A Academia Del Riego ingresou na Academia en 1960. Foi un ingreso "accidentado" que provocou bromas pois algo parecido acontecera a Otero. "Logo, o teu ingreso na Academia Galega imítaselle bastante ao de Otero Pedraio, que tamén sofreu un accidente naquela ocasión. Xa decía eu na miña resposta que estabas na liña do noso amigo. Se chega a publicarse iste texto poreille unha nota confirmativa na que esprique miuciosamente as vosas caidas paralelas". Á marxe dese incidente, deste accidente, resulta moi interesante a anotación que Carvalho fai ao discurso de ingreso de Del Riego na Academia. A propósito das citas dille Carvalho: "Sé moi mirado nisto, porque xa sabes que hai xentes que teñen a manía de que o dixeron todo, e todo lles parece glosa dos seus propios escritos, polo cal convén pór un cordón sanitario arredor da súa obra". Tamén resultan interesantes os movementos para a elección do presidente da RAG ou dun académico e a coincidencia de criterios dentro do grupo de persoas situadas á volta de Fernández Del Riego. Cando en 30 de xullo de 1960 falece Manuel Casás, faise necesario elexer un novo presidente. Como se fose en conversa de café e non nos estreitos límites da literatura espistolar, Carvalho escrebe a Del Riego: "Agora temos, pois, unha nova vacante de académico. Hai que ollar con coidado o que se fai. É elemental que se oia a opinión de todos os amigos -enténdese académicos- e que se prevean as reaccións esteriores. Pra min debe presentarse aquil que poda sere máis útil. É decir, que se trata dun posto de traballo, e non dunha distinción persoal honorífica". Ou, na mesma liña: "Dende logo, eu dista vez non transixo cun candidato que non sexa Álvarez Blázquez. Canto á táctica para a presentación, fai como che pareza. Niste aspeito conféroche a miña representación". Á altura da década de 1960, os criterios para o acceso á condición de académico ou académica non estaban claramente fixados, ou polo menos, non estaban na cuestión da lingua, de xeito que unha persoa que non tivese cultivado o galego podía ser membro da RAG sen ningún condicionante. Isto provocou debates fondos mais Carvalho e Del Riego tiñan un pacto: "Debemos manter o acordo antre nós dous -que pode se estender, naturalmente-, de non votar a quen non cultive o galego, agás que, en casos moi esceicionais, se nos convenza en contrario". "Dende logo, coido que no sucesivo, e salvo casos moi especiais, non debemos votar a quen non escriba en galego" ou "e nada de sabios que non escriban en galego ou de boas persoas que se supón que nos ven con simpatía, mentras teñamos xente acretada que siga a nosa liña". Soño 4. Actuar no ensino Nos anos que tratamos, a posibilidade de ter aulas en galego simplemente non existía. E aínda demoraría bastante. Mais a posibilidade de escoitar nas escolas, mediante a gravación de discos, a nosa literatura era unha cuestión viábel, pois os textos publicados en papel contaban co visto bon da censura e só se modificaba o soporte. E se había unha entidade con capacidade de o facer esa era Galaxia. Por iso Carvalho expón a posibilidade a Del Riego. "Esquecíame falarche dunha conversa que sostiven onte cun amigo que me suxeriu a comenencia de que se grabasen discos con recitacións de poemas escollidos galegos. Poderíase empezar cos de Rosalía, Curros e Pondal. Galaxia poderíase poñer de acordo cunha casa especializada e lanzalos [...] A Galaxia sóbralle xente de confianza para facer a selección dos testos; e como voces, temos de momento a Xohana Torres e aos meus alumnos que resultaran axeitados. Na conferencia do día das letras utilicei sete recitadores [...] Sería moi de desexar que nas escolas rurás os mestres poideran dispoñer de textos que os nenos poideran ouvir desde pequenos; e ben podería poñerse de moda regalar discos de Rosalía". Soño 5. Vixía literario da Galiza Á altura de 1944, en dúas cartas separadas entre elas catro meses, Carvalho alude á "próspera fortuna" do amigo e proclámao "vixía literario" da Galiza. E solicítalle consellos para a preparación das copias do concurso literario de Buenos Aires. Vixía literario, un título outorgado a nivel particular. Mais o vixía está a punto de ser o sumo sacerdote de Galaxia. En carta de 20 de maio de 1958, Carvalho saúda "ao arxirocéfalo Bonzo de Galaxia, Grande Lama de Coruxo e Samurai de Lourenzana". O 20 de marzo de 1963, Francisco Fernández del Riego, xunto con Manuel Gómez Román e Xesús Ferro Couselo propoñen á Academia a celebración do Día das Letras Galegas. A razón, o centenario da publicación de Cantares Gallegos. A xustificación, contar para o porvir cunha xornada oficialmente destinada a honrar os nosos libros, a nosa literatura e ningunha data mellor que o 17 de maio, a data que conmemora a publicación da obra coa que se inicia o prestixio contemporáneo das Letras Galegas. Naceu o Día das Letras Galegas. Sesenta anos despois, o vixía literario que ideou tal día é homenaxeado. O irmán máis vello foi en 2020. Ler, volver ler, as cartas entre ambos é entender como soñaban Galiza.