A Santa que hai en nós

Imos comezar por unha lembranza. O 4 de novembro pasado desembalamos Santa, a maxistral escultura de Francisco Asorey, para a súa montaxe na exposición Galicia, un relato no mundo no Museo Gaiás da Cidade da Cultura. Ao repasar as fotos, observo que a miña cabeza está sempre inclinada, observando uns detalles moi concretos da escultura. Sorprendinme coas súas poderosas mans, e logo cos pés robustos de cargar co peso do mundo. A obra de arte pasou para min a un segundo plano, porque o que estaba a ver era o vivo retrato da miña avoa, mudada nunha deusa ancestral. Fiquei abraiado. Santa xa estaba na miña propia memoria. Creo que non me engano se afirmo que o mesmo deben sentir moitas das miles de persoas visitantes que pasan a vela nestes meses. Dispuxemos Santa como colofón da área dedicada á emigración na mostra Galicia, un relato no mundo. A exposición, a primeira do Xacobeo 2021, procura explorar como o mundo conformou a Galiza ao longo do tempo, pero tamén como a Galiza contribuíu a construír o mundo que coñecemos. Moitas das pezas foron seleccionadas, de modo moi consciente, polo seu carácter ‘híbrido’. Son relevantes para o noso país, pero tamén o son para outro, ou para unha época, ou para un debate de ámbito universal. É o caso de Santa, que é unha obra do seu tempo, mais tamén, de maneira radical, do noso, por moitos motivos. Da prensa ás redes sociais Cando se fixo o anuncio oficial de que Santa volvía á terra desde a Casa da Galiza de Montevideo sucedeu algo fascinante. O Facebook da Cidade da Cultura encheuse de comentarios. A moitas persoas a obra parecíalles fermosa, a outras fea e de mal gusto; para algunhas nela recollíase a esencia da Galiza, mentres para outras representaba unha imaxe tópica e atrasada do país. A discusión coincidía case ao milímetro co intenso debate que a profesora Pilar Cagiao —asesora da exposición e primeira valedora de Santa na mostra— e máis eu documentamos na prensa galega, española e americana dos anos 20, cando a peza foi presentada. Os centros galegos da diáspora, en especial os do Río de la Plata, incorporaron aos seus fondos valiosas obras da plástica galega do século XX, procedentes da produción de artistas exiliados en América, pero tamén de oportunidades que xurdían na Galiza. A Casa da Galiza de Montevideo (Uruguai) é un bo exemplo. Santa continúa a ser polémica porque o corpo da muller, a súa representación, a idea mesma de beleza feminina, continúa na palestra no mundo das Femen, os burka, as dietas milagre e as influencers de Instagram. Pero Santa tamén segue en discusión porque a propia idea da Galiza, o modo no que se presenta ao mundo e a si mesma, segue a dividir o país. Así é Santa. Para entender a polémica histórica, abonda con botar unha ollada ao catálogo da Exposición Nacional de Belas Artes de Madrid de 1926, a mostra onde o escultor cambadés presentou Santa, e o principal evento de arte contemporánea da España do momento. En Madrid, os artistas xogaban o prestixio, o caché e máis o futuro. A exposición desbordaba de representacións femininas. Todas mulleres idealizadas, en actitudes sensuais, evocadoras, nostálxicas, apracíbeis. Algunhas partían do canon escultórico clásico, aínda que tamén se podían ver numerosos exemplos da estética simbolista do momento. Mulleres art-decó, lánguidas, delgadas, con vestidos longos, sentadas baixo árbores lanzais coma elas mesmas. O revolucionario de Santa é que contiña todas as tendencias artísticas do momento, pero revirábaas. Preséntase espida como as esculturas clásicas; rodeada da natureza entre carballos e rochas, como as ilustracións simbolistas. Pero a súa nudez retrata o corpo dos humildes e non o ideal de beleza da aristocracia; os obxectos representados aluden ao traballo diario e non a símbolos mitolóxicos. Semella unha obra realista, pero os galegos lemos moitas cousas máis alá das engurras da pel: nos motivos gravados no xugo, nas follas de carballo, nos pendentes, no fermoso pano. A súa presenza na exposición foi controvertida desde o primeiro día. A historiadora e experta en Asorey Maribel Igrexas conta que durante a inauguración da exposición a raíña Victoria Euxenia de Battenberg ficou escandalizada ao contemplar Santa e chegou a afirmar que a peza debera estar prohibida. A mesma monarca asombrouse cando noutra sala contemplou marabillada o San Francisco e a informaron de que fora feito polo mesmo autor da "horrorosa" Santa. A soberana non conseguira entender a íntima conexión que existe entre as dúas obras. Igrexas relata que Asorey quedou moi molesto e negouse a realizar un busto da raíña que xa tiña comprometido previamente. En decembro de 1925, o xornalista Jaime Solá narraba en primicia en Vida Gallega a existencia de Santa e de San Francisco, que Asorey gardaba no seu obradoiro da Caramoniña, en Compostela. Solá xa cheiraba a potencial polémica, así como o impacto artístico que podía provocar a talla. Asorey acláralle que é unha obra "simbólica" e precisa (un pouco) máis: "non é unha muller de cabaré. É outra clase de beleza". Observen que Asorey di con claridade que non é Santa, pero non explica o que si é. Porén, as espectadoras galegas entendérona en canto a viron. Unha poderosa encarnación da Galiza como muller, unha metáfora do propio país que a Xeración Nós remontaba ao tempo das Matres Gallaeciae, as divindades célticas representadas en época romana como deusas da fecundidade e da terra. Asorey chamouna Santa, pero sintomaticamente na prensa rebautizárona, sintomaticamente, como Santa galega. As mulleres de Asorey Santa era un paso máis na viaxe artística de Asorey, comprometido cunha idea da arte nacional formada nos círculos galeguistas. Á altura do ano 1926, o escultor xa tiña sona e a maior parte da súa inxente produción respondía a encargos privados. Porén, as obras que remitía á Exposición Nacional de Belas Artes de Madrid eran a súa achega máis persoal. Nelas, a muller cobrou relevancia a partir d’A Picariña (1919). A pequena peza, que representa unha nena labrega vestida con todos os adobíos dun día de festa, foi considerada por Castelao "a primeira grande escultura galega". El mesmo levouna do obradoiro de Asorey á Coruña e contaba que pasou a noite anterior en Compostela mirando para ela sen durmir. No local das Irmandades da Fala amosouna con entusiasmo. Sentiron que o proxecto colectivo dunha arte galega acababa de chegar tamén á escultura cunha obra da que, por certo, se descoñece o paradoiro actual. A partir d’A Picariña, Asorey, simpatizante das Irmandades, comezou a converterse no "escultor da Raza", ao xeito que había pintores, músicos e historiadores alcumados do mesmo xeito. E abofé que escachaba a raza nas mulleres de Asorey: loiras, ollos azuis, cara redonda, trazos considerados na época como a expresión física do ser galego —que, curiosamente, só definían este tipo racial para as mulleres, non para os homes. A partir d’A Picariña, Asorey tallou en rexa madeira de castiñeiro (outro atributo nacional) algunhas das súas obras máis famosas: todas mulleres, todas labregas, todas cargadas de simbolismo. Eis a Naiciña (1922), A Ofrenda a San Ramón (1923) ou O Tesouro (1924), até chegar a Santa. En Madrid, 'santa' contemplouse como a pobre e martirizada labrega galega. Na Galiza, transcendeu outra interpretación máis política: un símbolo do propio país asoballado e escravizado Toda esta serie de mulleres talladas dos anos 20 por Asorey comparten a mesma disposición: a súa frontalidade e hieratismo, a súa proximidade á imaxinaría tradicional. Ao tempo, son pezas modernas, ou que a Xeración Nós, receosa das vangardas artísticas e obsesionada por incorporar a tradición popular á alta cultura e ao imaxinario colectivo do país, podía considerar abondo modernas. A súa policromía, respectuosa da textura da madeira, resultáballes prodixiosa. Por certo, a cor era un segredo do artista: disque Asorey botaba do obradoiro a alumnado e amizades cando tiña que aplicala. As labregas de Asorey teñen moitos elementos en común máis alá da fisionomía. Todas levan un rico pano na cabeza, disposto ao modo tradicional. Asorey coleccionábaos e tiña moitos no seu estudo. Algunhas incorporan metal nos seus adobíos. Cando Asorey ispe a Santa, sobreviven, como identidade imprescindíbel da labrega, o pano e os pendentes. Pintadas na saia da moza da Ofrenda a San Ramón, en pólas no Tesouro e en Santa están presentes as follas de carballo sagrado. E en todas as pezas atopamos a fecundidade. Na Naiciña, ofrecendo o neno baixo a protección de Santiago, na Ofrenda a San Ramón, invocando o santo antes do parto, n’O tesouro, levando nas mans o becerro como ben máis prezado. E, en Santa? Logo falaremos diso. Santa será a última figura feminina desta serie de matres galegas, aínda que descoñezo por que o escultor decidiu rematar con ela. Porén, nunha entrevista dos anos 50, o cambadés afirmou que é a obra da que se sentía máis satisfeito. Como se todas as mulleres anteriores levaran a ela. Entre a labrega e a patria A acollida de Santa foi moi controvertida, xerando unha chea de comentarios nos xornais e fóra deles. Os valedores da obra, como Wenceslao Fernández Flórez no ABC do 1 de xuño de 1926, aludirán en numerosas ocasións á "verdade" da peza, á súa beleza revolucionaria. Cómpre dicir que foron os máis. Os detractores criticaron o primitivismo, a rudeza. Valle Inclán definiuna como "grotesca". Francisco Alcántara deu cunha clave en El Sol do 26 de maio de 1926, que revela que en Madrid moitos non conseguían comprender a peza e o seu contexto: "É unha arte da terra que non se relaciona cos tipos de escultura que estamos acostumados a ver, e isto dará ocasión de que o público previsto do gusto corrente a tache de groseira e de bárbara". Rafael Marquina en La Lectura Dominical do 12 de xuño de 1926 escribe: "fronte a unha obra coma esta, que loce case con agresiva despreocupación o realismo máis rigoroso, o home ecuánime mantense perplexo, falto de elementos de xuízo. É de crer que o señor Asorey se documentou ben e o seu realismo non é esaxerado". E prepárense para esta. Antonio Méndez Casal, no Blanco y Negro do 16 de maio de 1926: "esa femia, que non ten de femia máis que o sexo, é tipo que xa pasou". Que xa pasou! En 1926! Jaime Solá explicarao así de rotundo: "Santa é toda crueza porque é brutal o sino da pobre femia que representa". Igrexas ten sinalado que Santa, desde o primeiro momento, tivo dúas lecturas. En Madrid contemplouse como a pobre e martirizada labrega galega. Na Galiza de contado transcendeu outra interpretación moito máis política: esta Santa que carga cun xugo é un símbolo do propio país asoballado e escravizado. A obra continúa hoxe a preguntarnos o mesmo. Porque, e este é un detalle moi pouco comentado, é certo que Santa sostén o xugo, pero na outra man leva a aguillada coa que conduce o carro. De ningún xeito poderiamos afirmar que é unha figura sometida. A deidade que é Santa compórtase como o deus Xano, que mira ao aquén e ao alén ao mesmo tempo. O segredo de Santa E hai un último e intrigante detalle que deixo ao criterio da lectora. Nas moitas visitas que teño feito nestes meses a Santa, sempre hai alguén que pregunta con timidez se estará embarazada. Sen dúbida, a labrega xa tivo fillos, pero... os seus peitos erguidos, o seu abdome lixeiramente prominente, podería indicar unha xestación de poucos meses. Iso sería moi coherente co resto das esculturas femininas desta serie, nas que a fecundidade e a vida están sempre presentes. Pero na escultura clásica, se xa a representación dun corpo feminino espido non idealizado supuña un problema, o embarazo aínda era un tabú que só vangardistas como Gustav Klimt comezaran a crebar na pintura, só quince anos antes. Asorey deixounos unha pista que convido a explorar. O xugo está gravado cos habituais símbolos protectores da tradición galega, pero tamén aparecen outros motivos, inusitadose inéditos nos carros. Gravados no centro da ferramenta, preto da cabeza de Santa, aparecen dúas intrigantes vieiras. O escultor coñecía ben as convencións da arte clásica na que tal elemento simboliza a Venus, deusa da fertilidade. Levará Santa agachada con ela o futuro do país? Se queren comprobalo por vostedes mesmas, Santa aínda estará connosco até o vindeiro 12 de abril.