Rosalía no discurso emocional do rexionalismo

Despois de máis de trinta anos da morte de Rosalía, pouco antes do falecemento de Murguía, Jaime Solá e posteriormente Santiso Girón recadan diversos testemuños en Padrón e Lestrobe de achegados e veciños que exhuman lembranzas da estadía da poeta e a súa familia nas terras de Iria. Ambos periodistas relatan, con matices diferenciados, a queima dos papeis e documentos pertencentes á poeta en ausencia de Murguía e diante de Alexandra, a filla maior do matrimonio, e do cura de Iria, confesor e posible transmisor da últimas vontades de Rosalía. Sorprende que non se tivese relacionado desde o primeiro momento a presenza do confesor de Rosalía, tal como nos conta Santiso Girón, coa fogueira na que se queiman os papeis da escritora na horta da Matanza inmediatamente despois da súa morte. E sorprende pola tradición e estreita relación que os feitos históricos establecen entre a igrexa, o lume penitencial e purificador, e os libros e escritura como divulgadores de ideas heterodoxas. A esta circunstancia temos que engadir a secular preocupación da igrexa pola situación social da muller, condenada á invisibilidade, recluída no fogar ou nos mosteiros. Rosalía rompía co estereotipo da "perfecta casada" coa súa activa participación nas reivindicacións socio-políticas da Galiza a través da prensa e dos libros publicados. Malia estas circunstancias, que apuntan certa responsabilidade do cura de Iria como mediador das últimas decisións de Rosalía a este respecto, será Murguía, que non está presente, culpabilizado da queima das cartas de Rosalía. Non dos posibles poemas e borradores inéditos, de maior interese sen dúbida. Pero, quede claro, Murguía non tivo nunca a posibilidade de destruír correspondencia activa, as cartas que escribira Rosalía, como non fosen as que el mesmo e a súa familia poideran ter recibido. Mesmo a práctica bastante habitual de facer copia da correspondencia emitida non evitaría que o orixinal enviado parase en mans alleas, lonxe do alcance de familia. Non obstante o sinalamento de Murguía como responsábel ten fundamento dabondo, como veremos, porque se opuxo desde o primeiro momento á publicación de cartas de Rosalía que pretendían algún amigos e familiares. A cuestión é que a partir da publicación da obra completa de Rosalía por parte de García Martí chama a atención a escaseza de cartas recollidas, tan necesarias para asentar datos que perseguían e buscaban os investigadores pioneiros como Bouza Brey e Carballo Calero, conscientes de que un epistolario proporciona información factual sobre certos acontecementos, condición de vida, hábitat, educación, saúde ou sobre a natureza de certas relacións, amizade, intercambio intelectual, lecturas que posibilitan enriquecer unha biografía, documentar unha cronoloxía etc. Sen esquecer a posibilidade de que a través das cartas existe tamén a posibilidade de penetrar no ámbito do privado e do íntimo toda vez que as cartas, malia a consideración de xénero menor son un instrumento eficaz para crear espazos autobiográficos nun colectivo femenino que non tiña acceso doado a este xénero tradicionalmente masculino. A eficacia desta estratexia expresiva podemos comprobala na carta a Eduarda que asina Nicanora e onde Rosalía conxuga activismo político cos seus ideais morais e artísticos. Actualmente o corpus epistolar da nosa escritora fundacional, 18 cartas manuscritas de correspondencia activa, e 36 de correspondencia pasiva, recibida por Rosalía, sen ser cuantitativamente importante, tampouco constitúe unha excepción se o comparamos con outras escritoras, Emilia Pardo Bazán, e outros escritores, Clarín por exemplo, que tamén carecen dunha correspondencia significativa, que contrasta cos epistolarios de Valera ou de Fernán Caballero, prolíficos e desmesurados. Moi pouco podemos engadir a voces autorizadas -, Carme Pérez-San Julián, Pilar García Negro, Manuel Ferreiro etc.-que estudaron con rigor o epistolario de Rosalía. Pero non renunciamos a propor algunhas reflexións que poida que expliquen aspectos menos valorados da significación da carta dentro do conxunto da obra rosaliana. Malia as poucas cartas que se conservan da súa autoría, sabemos que Rosalía foi unha activa cultivadora do xénero como testemuña o desenvolto manexo do código epistolar por parte da autora, que denota ás claras un estilo propio forxado polo uso. Fronte da concepción candorosa da carta como testigo involuntario dunha época, xorde a defendida por un amplo sector de que todo o que é interesante ocorre na sombra. Guiados por esta concepción bretemosa e pola estética do oculto xorde unha teoría que considera máis interesante o misterio e o que está oculto que o estudo da realidade visíbel. Esta, fundamentada nas cartas que temos ao noso dispor, permítenos trazar o perfil de Rosalía como lectora e como escritora. Se as oito cartas que lle dirixe Soto Freire, nos permiten o contacto coas dificultades da edición e da rendibilidade da publicación, as alusións epistolares a Jorge Sand, Poe, Macpherson, Zorrilla, Larra, Moore e outras obras historiográficas mostran a Rosalía lectora que se completa coas numerosas citas que figuran na súa primeira obra narrativa, La hija del mar (1859): Walter Scott, Santa Teresa, Safo, Mme. Stäel, Balzac, Juana de Arco, Feijoo, Malebranche, Mme. Roland, San Juan de la Cruz, Góngora, Lord Byron, Bernardine de Saint Pierre, Víctor Hugo etc. Noutras cartas da correspondencia pasiva, de José Mª Posada e de Narcisa Pérez Reoyo, amósanse as dotes críticas e galantes dunha lectora perspicaz acostumada a recibir novidades de escritores que comezan. O mesmo que a especial atención que presta a certas obras escultóricas e arquitectónicas cando compara Conxo con San Lorenzo. Non descoida a visión moral do país a respecto dos seus intelectuais e escritores que lle produce desazón e desafecto tendo en conta o seu recoñecido "amor patrio". Da mesma maneira que se mostran certas redes amistosas nas mencións a Peregrina Compañel e Tomás ou nos préstamos e agasallos de papel con Ramón Segade Campoamor. Contrastan estas referencias artísticas e literarias presentes na maioría da correspondencia coa ausencia de noticias sobre a vida doméstica: educación, noticias dos fillos, gastronomía etc. Non obstante está perfectamente documentado o interese de Murguía para que as cartas de Rosalía non saíran do ámbito da privacidade propia de este tipo de escritos un tanto atípicos e heterodoxos a respecto dos xéneros canónicos. Cando pouco despois do traslado do corpo de Rosalía desde Adina a Santiago o seu curmán Pepe Hermida comunica a súa intención de publicar algunhas cartas da escritora, recibe unha durísima advertencia por parte de Murguía que non deixa dúbidas sobre o particular tal como recolle El Mendo. Diario de Betanzos (4 outubro, 1891): De El Pensamiento Galaico hemos copiado ayer una noticia participando que el señor de la Hermida y Castro iba a editar diferentes correspondencias de la insigne Rosalía. Del mismo periódico copiamos hoy también la siguiente carta del señor Murguía: Sr. Dr. de El Pensamiento Galaico: Mi distinguido amigo: Primero en El Eco de Galicia de la Habana últimamente recibido, y después en el número de anoche, en su apreciable diario, leí con la mayor extrañeza la noticia de que se iban a dar a la prensa varias cartas escritas por mi esposa (q.e.g.e.) a su primo don José Hermida y Castro. Supongo que será éste quien trate de acometer semejante publicación, pero como desgraciadamente para él y para su familia su estado mental deja bastante que desear, advierta a los desocupados de su pueblo, -que, por lo visto, quieren hacer de mi primo un nuevo Paco tócame Roque- que, por esta vez no se reirán a cuenta de lo que escriba el Sr. Hermida, pues la ley me concede los suficientes derechos para impedir que las chacotas y burlas de cuatro necios se hagan extensivas al buen recuerdo de una señora, cuya memoria debiera ser sagrada en los lugares á que me refiero. De U. affmo. amigo y servidor q.b.s.m. Manuel Murguía Santiago 22 Octubre de 1891. Sabemos que la familia de dona Rosalía de Castro, está dispuesta a acudir a la autoridad, y en todo caso a los tribunales, para impedir la publicación de las cartas, conforme con la última voluntad de la inolvidable escritora, que dejó señalado lo que debía ver a luz después de su muerte, y en sus Obras completas. Murguía, con expresa rotundidade, non quere deixar a correspondencia de Rosalía aberta a usos investigadores e como herdeiro autoproclamado quere dificultar o acceso a este material. Soamente así se pode explicar o trato vexatorio e humillante que dispensa a Xosé Hermida, que pretende intimidar a outros correspondentes epistolares de Rosalía, como Segade Campoamor e Waldo Álvarez Insua, que tamén estaban dispostos a publicar cartas da poeta. Non resulta fácil explicar esta actitude obstrutiva de Murguía como non sexa unha causa de natureza política que se vai conformando como unha defensa das ideas rexionalistas que ambos profesaban. Efectivamente, o rexionalismo galego, carente dunha base social popular, agromou exclusivamente entre unha elite intelectual e universitaria. Murguía, o seu líder carismático forxou un discurso máis emocional e xestual que político. Cando pouco despois da morte de Rosalía comezan a constituírse os primeiros comités rexionalistas en cidades e vilas da Galiza, deseguida comenzaron as petición dunhas bases políticas de actuación. Murguía sempre refugou, como veremos en cartas inéditas de próxima publicación, concrecións e análises políticas que puidesen servir de folla de ruta aos asociados. A súa resposta foi convocar actos simbólicos de gran repercusión emocional e simbólica: traslación dos restos de Rosalía, celebración dos mártires de Carral, xogos florais de Tui etc. A nota citada de El Mendo permite, non obstante, afirmar tamén a clara consciencia que ten Murguía do carácter memorialístico dos documentos epistolares. Aquí, xustamente nesa conciencia memorialística, está a chave da preservación ou desaparición de numerosa correspondencia epistolar. Tamén a de Rosalía. Murguía, home culto sen dúbida, sabía sobradamente que os papeis queimados ou desaparecidos e a súa indiscutida herdanza eran canle afortunada para encamiñar a vida e a obra de Rosalía como escritora nacional. Esta aura coa que pretende nimbar a Rosalía non é compatible coas cousas terrenais, coida Murguía. Para divinizar hai que ocultar o humano, o cotián, as cartas. Murguía quere ter en exclusiva a interpretación da obra de Rosalía e necesita que as cartas non interrompan o seu discurso emocional. A derradeira vontade da poeta sinalando os textos que deben ser publicados deixa como testamenteiros únicos a Murguía e a Alexandra, xa que os demais fillos son menores de idade. En definitiva, Murguía autonomínase herdeiro da vontade da autora. A proba de que quere marcar o rumbo da singradura creativa da poeta témolo no coidado co que apunta, antes e despois da morte de Rosalía, todas as opinións que se formulan sobre a súa obra. Outro chanzo neste camiño da mitificación xa o dera Murguía cando planifica con tanto esmero o traslado dos restos de Rosalía en 1891. Non esquezamos que as traslacións, de profunda raigame relixiosa en todas as culturas, tiñan na Galiza especial singularidade pola proximidade de Compostela e pola situación do cimiterio de Adina como paisaxe xacobea. Se lemos o número que a este acontecemento lle dedica La Patria Gallega, deseguida nos decataremos da audacia de este xesto, que xa está ao servizo do rexionalismo cunha total identificación entre o país e a poeta nos destinos e nos obxectivos tal como mostra o artigo de José R. Carracido titulado "Un corazón heroico". A coidada simboloxía, as etapas do mesmo, a música que se executa, as representacións institucionais, a ritualización e até os estudados silencios fan do cortexo da traslación de Rosalía un auténtico discurso emocional. Este, coma unha homilía, unha obra de teatro ou un mitin, descansa sobre unha estrutura de persuasión emocional onde a recepción pode ser moi diversa. Haberá xente que aprobe o discurso, o espectáculo, e non o obxectivo do mesmo, claramente político. De calquera xeito Murguía gañou co discurso do traslado, a animadversión e ata o rancor nalgúns casos, da burguesía das terras de Iria: os Baltar en parte, Cobián, Sanmartín, os Hermida e Batalla, por suposto, os de la Riva etc. que interpretaron o traslado como fuxida e menosprezo. Determinadas cartas e mensaxes posteriores, coma os de Fortunato Cruces, moi magoantes para o patriarca, teñen a súa orixe neste acontecemento político no que Murguía puxo tanto empeño e esperanza. En definitiva, Murguía sabía ben que para divinizar había que ocultar os rasgos humanos e as cartas movíanse no terreo dos feitos cotiáns, dos apuros económicos dos que el se sentía responsable, das enfermidades e dores e, naturalmente, dos anceios, desacougos e das esperanzas dunha muller de carne e óso.