Ricardo Carvalho Calero: 'Beleza, verdade'

Hai artistas e escritores que desde unha personalidade sen arestas crían unha obra complexa e poboada de fantasmas; hai outros, como Carvalho, onde vida e obra son atravesadas polo trebón, iluminadas polo lóstrego dos desacougos persoais e as alteracións violentas da historia, a permitiren ou a impediren, na danza do azar, algunhas desas posibilidades de ser. O neno Ricardo, precoz e serio, quixo primeiro ser militar, algo non sorprendente no Ferrol das primeiras décadas do século XX. Gostaba moito da novela histórica, o teatro, a ópera e a zarzuela. Libretos e algunha peza teatral foron, ao parecer, as súas primeiras incursións no mundo da criación. Confesou algunha vez unha vocación de actor. Chegado a Compostela, con só quince anos, para realizar estudos universitarios, salienta desde o primeiro momento como activista político dentro do movimento galeguista e como estudoso e crítico da nosa literatura: participa na fundación do Partido Galeguista, chega a ser secretario do Seminario de Estudos Galegos, elabora o anteproxecto do Estatuto de Autonomía, pronuncia conferencias, escrebe folletos que denuncian a intervención da Forza Pública contra o estudantado, analisa o Padre Feixoo, reseña os poemarios da vangarda galega... Nese labor polifacético mistúranse vocación e deber. Mais o Carvalho da época era fundamentalmente poeta, e no Santiago estudantil e nacionalista "O Poeta" era precisamente o seu alcume. Nada estraño, pois tiña xa publicado os seus primeiros poemas, en español e en galego, con só 14 anos na revista Maruxa, que en Ferrol dirixía o seu parente materno Vicente Beltrán Ramos, e en El Correo Gallego da mesma cidade. Gostaba moito da novela histórica, o teatro, a ópera e a zarzuela. Libretos e algunha peza teatral foron, ao parecer, as súas primeiras incursións no mundo da criación En 1926 ingresa no Seminario de Estudos Galegos (SEG) cunha leitura de poemas; en 1928 a editora de El Correo dá ao prelo o seu primeiro poemario, Trinitarias, prologado polo seu antigo profesor Nicolás García Pereira. Son versos en español na esteira do Modernismo, traspasados de ecos de Rubén Darío e de Emilio Carrere. En 1931 a editorial nacionalista Nós, que dirixía Ánxel Casal, publica na Coruña Vieiros; en 1934, agora en Compostela, O silenzo axionllado. Entre unha e outra obra, o que ha ser o derradeiro libro de poemas en español editado en vida do autor, La soledad confusa, de título gongorino e con grandes influencias da "Generación del 27", especialmente de Lorca e do Alberti de Sobre los ángeles (1929). Contemporaneamente a Vieiros e O silencio axionllado, Carvalho colabora asiduamente en publicacións periódicas con artigos e reseñas sobre poesía e con poemas propios. A escrita poética, sempre concibida por el como catarse, foi un dos seus grandes refuxios nos anos da guerra e da durísima posguerra. Entre 1939 e 1941 compón no penal de Jaén os sonetos en español de Teoría de Eva, retratos femininos dados a coñecer por Claudio Rodríguez Fer en 1993, no libro Poesía perdida. O emprego do español en quen conscientemente opta polo galego como lingua exclusiva das súas publicacións está evidentemente condicionado polas circunstancias. Carvalho reside agora en Lugo, onde dirixe o Colexio Fingoi até 1965. Publica a que vén sendo a primeira novela galega da posguerra, A xente da Barreira. Desde 1961, o ano de Salterio de Fingoy até 1980 Carvalho non dá a coñecer ningún libro de poemas. Conságrase á docencia, pola que sempre confesou grande vocación. Esta permítelle o retorno soñado a Compostela e á Universidade, a súa alma máter. Compaxina as aulas de Lingua e Literatura Españolas no instituto Rosalía de Castro coas de Lingua e Literatura Galegas na Universidade, disciplina da que vai ser o primeiro catedrático numerario. As décadas de sesenta e setenta son as dunha dedicación intensísima ao labor de crítico e historiador da nosa literatura e ás de lingüista. Lembremos a Historia da literatura galega contemporánea (primeira edición no 63), a Gramática elemental del gallego común (1966) ou os innúmeros estudos, artigos, edicións de clásicos, traballos de investigación. Colectáneas poéticas En 1980 reúne en Pretérito imperfeito (1927-1961) a maior parte da súa produción poética editada en libro, aínda que deixa fóra e modifica bastante máis do que recoñece no limiar. Submete os textos a un proceso de depuración lingüística e opta por solucións ortográficas no camiño dunha progresiva reintegración no bloco galego-portugués orixinario. De agora en diante falaremos, pois, d’O Siléncio ajoenllado e de Anjo de terra. En 1982, ao tempo que recolle en colectáneas a súa obra narrativa e ensaística, recompila en Futuro condicional (1961-1980) poemas inéditos ou dispersos por publicacións periódicas. Moitos dos de Cantigas de amigo e outros poemas (1980-1985) tiñan aparecido antes en Agália, revista ligada ao reintegracionismo. Colabora igualmente con publicacións non vinculadas ao poder cultural oficial, que silencia e marxina con saña a Carvalho. Nese contexto adverso prepara o que ha ser o seu derradeiro poemario, editado xa postumamente e con irónico e ambiguo título, na liña de obras anteriores: Reticências... (1986-1989) (1990). Marxinación A marxinación de que falamos, e que vai agrandarse nas décadas seguintes, explica en gran medida que quen se entregou á criación poética durante toda a súa vida e até nos momentos máis dramáticos teña vido dar nunha especie de poeta oculto (aínda que o certo é que oculta é en xeral e desde hai tempo toda a súa obra, non reeditada salvo excepcións, inaccesíbel para os novos leitores). Hai algúns outros factores a termos en conta. O mesmo Carvalho é un chisco responsábel, ao omitirse como obxecto de estudo na Historia da literatura galega contemporánea. Salientemos ademais as dificuldades para a publicación en galego na primeira posguerra e os anos en que Carvalho ten como prioridade a docencia e a investigación literaria e lingüística. Cando en 1980 recompila e selecciona os seus poemarios, quizais nin os de vangarda nin os existenciais e desgarrados dos 50-60 achen unha situación propicia para a recepción. Vieiros e O siléncio ajoelhado seguramente foron enxergados como falsa vangarda ou ensaios de vangardismo merados polo peso da tradición, nunha época de fascinación pola (re)descoberta de Manuel Antonio, considerado xa o único vangardista verdadeiro da nosa literatura; canto ás obras de posguerra, é preciso ter en conta que a liña existencial que representan tiña sido opacada polo predominio da poesía social dos 60-70. É o que aconteceu cos primeiros libros de Manuel María, por exemplo. Con todo, en 1980 e en 1982, data de Futuro condicional (1961-1980), os rumbos da poesía galega son xa outros. Moitos dos poemas de Futuro coinciden coas preocupacións e solucións estéticas dos anos oitenta, mais cuidamos que pouca atención lles foi emprestada naqueles momentos. Boa parte da crítica insistiu en determinar como grandes referentes para os poetas novos a Manuel Antonio, o Cunqueiro de Herba aquí e acolá (1980), Arcadio López Casanova, o Ferrín de Con pólvora e magnolias (1976). Nin o mesmo Avilés de Taramancos, de regreso desde a emigración americana, foi suficientemente recoñecido cando publicou o marabilloso O tempo no espello (1980). Os poemarios posteriores a Futuro condicional son, e voltamos ao inicio, os dos anos de silenciamento do labor carvalhiano polo poder cultural. Na outra banda, por parte dos que o reivindican, o Carvalho criador fica abretemado polo estudoso da literatura e polo lingüista representante do reintegracionismo. Carvalho como figura simbólica oculta o Carvalho escritor. É don Ricardo. Tamén o seu tan admirado Otero foi deixando de ser lido en tanto era reverenciado como don Ramón. Carvalho poeta Como poeta, Carvalho é unha especie de rara avis no contexto da literatura galega, ao menos se analisamos esta desde unha ollada convencional e estereotipada e continuamos a infravalorar as relacións, ás veces fóra de tempo, co simbolismo ou coas correntes existencialistas e a relevancia dunha vangarda de carácter racional e do mito. En troca, a súa poesía conecta intimamente coa europea e é testemuño, temática e esteticamente, dun século XX do que Carvalho se recoñece fillo. Como "fillo de Eva", en contraste cun Cunqueiro "fillo de Lilith", a primeira muller criada por Deus en condicións de igualdade con Adán, ao que abandona elevándose no ar cando este a trata de dominar. No número que a revista Grial dedica a Cunqueiro á súa morte, Carvalho publica unha emocionada semblanza, "Para o doutor Cunqueiro", na que desenvolve a caracterización dos "fillos de Eva" vs. os "fillos de Lilith". Os primeiros pertencen á estirpe dos seres humanos finitos que non se conforman con selo, incapaces de gozaren da vida tal como lles foi dada, expulsos do Edén e sempre baixo o peso da culpa; os de Lilith proceden dun tempo anterior ao pecado orixinal e á culpa e moran nun paraíso lizgairo, carnal e divino a un tempo. Mais a obra literaria de Carvalho constrúese baixo o signo da contradición. É inxenuo acreditar nas definicións unívocas que de si propio e dela fai o autor, a revelarse e mascararse, en xogo labiríntico de espellos. Rotundamente "fillo de Eva" este poeta en tantas ocasións preciosista, sensual e carnal, de erotismo ousado nunha literatura galega tradicionalmente pudorosa e oblicua? "Fillo de Eva" o do discurso irónico, o humor subtil e os apelos a quebrar unha e outra vez a norma a entregarse á paixón sen reparar nas consecuencias? Ao fin e ao cabo, xa nos avisa de que el non é un intelectual na procura da verdade, senón un artista entregue á beleza: Pra vós a verdade, Pra min a beleza; Pra vós o conceito E pra min a verba.