Ramón de la Sagra: no París Revolucionario

Na década de 1840 a cidade de París representaba un faro revolucionario para o mundo. Nas súas rúas e nas xuntanzas de boa parte da intelectualidade europea alí acollida fermentaban os movementos transformadores que estaban a mudar a realidade. En primeiro termo, estaban os liberais de avanzada, que proclamaban o valor da democracia e erguían valores republicanos e laicistas. Avanzando con forza estaban os socialistas, que comezaban a pasar da mera especulación teórica a promover a mellora da situación da clase traballadora de modo máis práctico e perfilaban as súas primeiras organizacións, que co tempo serían masivas. E tamén pola súa banda traballaban arreo os representantes dos movementos que loitaban a prol dos dereitos das comunidades nacionais en confronto co imperialismo e os abusos das potencias coloniais. Foi naquel contexto en que Ramón de la Sagra chegou tamén a París, a mediados de 1847; viña o pensador coruñés de pasar unha amarga experiencia polo fracaso da súa tentativa de estabelecer en Andalucía unha industria de transformación da cana de azucre. A súa empresa inicial tivo éxito, mais de la Sagra foi desprazado polos seus socios orixinais; posteriormente iniciou en solitario outro proxecto en Torre de Mar (Málaga), mais os coñecementos e a experiencia adquirida sobre a industria azucreira nos seus anos como director do xardín botánico da Habana non foran abondo para ter éxito. Coincidía ademais esta etapa coas dificultades económicas para a continuación da edición da súa monumental Historia física, política y natural de la Isla de Cuba, que comezara a publicar en 1838 e que ficaba interrompida desde 1843 pola falta de apoio económico das autoridades do Estado español. En certa medida, o pensador coruñés participaba na elaboración teórica e na difusión das correntes liberais, socialistas e nacionalistas que estaban na base dos movementos revolucionarios do momento. O liberalismo democrático de Ramón de la Sagra probabelmente tivese a súa orixe na súa propia experiencia vital, cando xunto ao seu amigo Casiano de Prado foi perseguido pola Inquisición nos seus anos de estudante na Universidade de Santiago; mais quizais tamén foi reforzado polas observacións realizadas na súa viaxe aos Estados Unidos de América en 1835. Aínda que na súa vida nunca abandonou as súas crenzas relixiosas, puido manter un complexo equilibrio co racionalismo que era a base do seu pensamento; moi posibelmente foi tamén membro da masonaría, como o seu irmán maior Joaquín. Algunhas das súas teorías estiveron na base do rexeitamento á implantación en España do Estado centralizado De La Sagra tomou contacto co socialismo nos seus tempos en Cuba, por volta dos anos 20, cando coñeceu ao Barón de Colins (o seu nome era Jean Guillaume César Alexandre Hippolyte de Colins). Da súa man, Ramón de la Sagra asumiu as teorías do socialismo racional, que posteriormente defendeu na Revista de los Intereses Morales y Materiales, editada en solitario en Madrid polo coruñés en 1844. En boa parte das súas obras destes anos ficaron recollidas as súas preocupacións por temas como a instrución pública, a reforma carceraria, o traballo infantil, o pauperismo, os horarios de traballo, a prostitución ou a organización do traballo. Resulta moito menos directa a relación de Ramón de la Sagra coas correntes nacionalistas, mais cómpre sinalar que algunhas das súas teorías estiveron na base do rexeitamento á implantación en España do Estado centralizado de inspiración francesa. En abril de 1840 Ramón de la Sagra interviña no Congreso como deputado a Cortes pola Coruña contra o proxecto de lei de Concellos que o goberno pretendía aprobar e que reducía a autonomía da administración municipal en favor do goberno e dos chamados xefes políticos. E a influencia de De La Sagra foi importante no grupo compostelán editor de El Porvenir, liderado por Antolín Faraldo, que contribuíu ao desenvolvemento do movemento provincialista que culminou coa revolución de 1846. Por outra banda, é interesante resaltar que Joaquín de la Sagra, o seu irmán maior, tivo un certo protagonismo na independencia do Uruguai. Chegada a París Cando chegou a París en 1847, Ramón de la Sagra era xa un recoñecido pensador e tiña numerosos contactos estabelecidos nas súas estancias anteriores na capital francesa: entre 1835 e 1837 residira alí dedicado á redacción da súa Historia física, política y natural de la Isla de Cuba, e nos anos posteriores pasara tamén tempadas en Francia facendo xestións para a edición da súa obra. Nese período foi recoñecido como académico correspondente da Academie des Sciences Morales et Politiques de Francia e o economista francés Alban de Villeneuve publicou en 1844 un libro sobre o pensamento do coruñés, baixo o título de Notice sur l'état actuel de l'économie politique en Espagne et sur les travaux de Don Ramon de La Sagra. Na altura era a economía o asunto no que as opinións de De La Sagra eran máis valoradas polos seus contemporáneos. De feito, o coruñés participou en setembro de 1847 no Congreso de Economistas de Bruxelles que abordou o asunto do libre comercio; o propio Engels colocou o seu nome entre os pensadores que comprometeran a súa asistencia ao acto, aínda que pensaba que non chegara a tempo para tomar parte nas deliberacións. As colaboracións de Ramón de la Sagra nas publicacións francesas eran xa anteriores á súa chegada a París. Inicialmente, era nas publicacións de corte erudito, onde o coruñés daba á luz os seus artigos expoñendo as súas ideas sobre economía, socioloxía e política. O 4 de decembro de 1847 presentou á Academia des Sciences Morales et Politiques unha memoria sobre as inexactitudes dos principios económicos e sobre o ensino da economía, que foi inmediatamente reproducida no xornal fourierista parisino Democratie Pacifique e pouco despois foi impreso como folleto de 16 páxinas pola Librairie Societaire, tamén de tendencia fourierista, que consideraba que o traballo era importante para a discusión que enfrontaba naqueles tempos a economistas e socialistas. Tamén no inicio de 1848 publicou outro folleto baixo o título de Organisation du travail, que o propio autor lle entregou a Friedrich Engels cando o coñeceu nunha visita á casa de Louis Blanc; sabemos que ese texto probabelmente chegou a mans de Marx, pois Engels escribiulle para comentar o encontro con Blanc e De La Sagra, dicindo na súa carta que lle enviaba o traballo, aínda que el mesmo non tivera tempo de ler a obra. Aos poucos e grazas ás novas relacións trabadas na capital francesa, De La Sagra comezou a colaborar tamén coa prensa máis radical e comprometida cos problemas do momento. O cambio quizais tivera relación co feito de que algunhas das publicacións máis académicas (como foi o caso do Journal des Economistes) lle fecharan as portas, mais probabelmente tamén tivo como motivo a mudanza que a revolución do 24 de febreiro de 1848 fixera no espírito do pensador coruñés. Colaboracións do Proudhon Ao tempo que o vencello de Ramón de la Sagra con Colins ía debilitándose polas diferenzas persoais existentes entre eles, comezaba un achegamento á figura de Pierre Joseph Proudhon, que remataba de publicar obras do relevo de Qu'est-ce que la propriété? ou Recherche sur le principe du Droit et du Gouvernement (1840) e Système des contradictions économiques ou Philosophie de la misère (1846). A partir de maio de 1848, De La Sagra colaborou con Proudhon no seu proxecto do Banco do Pobo, e en xuño o xornal proudhoniano Le Representant du Peuple publicaba un artigo de la Sagra sobre a propiedade, o capital e o traballo, que foi presentado polo xornal de xeito moi eloxioso: "As ideas económicas do señor Ramón de la Sagra son máis ou menos as nosas. Os nosos lectores recoñecerán facilmente as lixeiras diferenzas que nos separan do economista español; diferenzas de detalle e apreciación, mais non de principio". Despois da desaparición de Le Representant du Peuple, as colaboracións de Ramón de la Sagra con Proudhon continuaron no xornal Le Peuple, onde publicou varias series de artigos, especialmente na primeira metade do ano 1849. Neste xornal viu a luz unha sobre o banco do pobo, que ficou incompleta pola ruptura entre Proudhon e unha boa parte dos participantes nesta experiencia de crédito gratuíto, entre os que estaba Ramón de la Sagra. Ramón de la Sagra foi un máis entre o medio cento de cidadáns (como Victor Considerant, Étienne Cabet, Louis Blanc, Frédéric Bastiat ou Eugene Sue) que se reuniron en París en maio de 1848 respondendo á convocatoria de Proudhon para participar na creación do Banco d’Echange (despois Banque du Peuple). Outro dos personaxes históricos cos que Ramón de la Sagra se relacionou en París foi o revolucionario Alexandr Herzen, que tivera que abandonar a súa Rusia natal en 1847 para comezar un longuísimo período de exilio que tivo a capital francesa como principal escenario. Nas súas memorias O pasado e as ideas, Herzen lembraba a súa asistencia a unha cea o 24 de febreiro de 1849, conmemorativa do primeiro aniversario da revolución; á xuntanza foran convocados un heteroxéneo grupo de revolucionarios de diversos países do mundo, convidados a participar na redacción dunha nova revista baixo o título de La Tribune des Peuples. O acto de brinde da reunión foi iniciado polo anfitrión Edmund Chojecki, seguido dun discurso do gran poeta e promotor do nacionalismo polaco Adam Mickiewicz, e estaba previsto que fora secundado polo propio Herzen. Mais algo foi mal: o discurso de Mickiewicz chamaba a un movemento de liberación de todos os pobos oprimidos promovido desde Francia, mais propuña que o devandito movemento fose encabezado por Louis Napoleón, "polos firmes camiños da autoridade e da vitoria". A súa alocución só foi aprobada por algúns dos seus partidarios e Herzen rexeitou dar continuidade ao discurso do poeta. Un silencio incómodo pairaba sobre a reunión, que só foi roto por unha voz que clamou "Je demande la parole". Era Ramón De La Sagra, que interviña protestando polo discurso de Mickiewicz: o coruñés reivindicou que a desaparición de todo despotismo consagrada pola revolución do 24 de febreiro debía de incluír tanto ao despotismo real como ao imperial, tanto ao borbónico como ao bonapartista. Unha voz recoñecida Ao terminar a súa alocución, Ramón de la Sagra foi efusivamente felicitado pola maior parte dos concorrentes á xuntanza e, agora si, os asistentes ergueron as súas copas para brindar pola revolución. Aínda que Herzen nas súas memorias falaba dun ancián case septuaxenario, a verdade é que o coruñés tiña naquela altura pouco máis de 50 anos. En calquera caso, resulta indubidábel que a voz de Ramón de la Sagra era coñecida, respectada e, neste caso, mesmo admirada por algúns dos seus máis ilustres contemporáneos. Malia este desencontro inicial, Ramón de la Sagra participou en La Tribune des Peuples e foi considerado colaborador. Ao longo da primeira metade de 1849 enviou diversos artigos á nova publicación, tanto de carácter informativo como outros arredor das súas teorías sociais. O feito de que Ramón de la Sagra informase tamén no xornal da aparición de La Nación en Madrid, publicado por integrantes do antigo grupo editor de El Porvenir, indica que nunca rachou os seus vencellos coa Galiza. Na década de 1850 o pensador coruñés abandonou as súas posicións progresistas e virou cara ao conservadorismo: foi elixido deputado por Lugo e logrou continuar coa publicación da súa Historia física, política y natural de la Isla de Cuba. Aínda retornou novamente a París e finalmente trasladouse desde alí até Neuchatel, onde morreu en 1871. Ao abandonar por última vez a capital francesa Ramón de la Sagra decidiu deixar parte da súa biblioteca á Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago. Así, unha boa parte do seu pensamento foi acollido pola institución compostelá, do mesmo modo que algunhas das súas ideas puideron estimular a rebeldía de novas xeracións de progresistas galegos que como Eduardo Ruiz Pons ou Leonardo Sánchez Deus, que participaron no movemento revolucionario internacional precisamente cando xa Ramón de la Sagra estaba do outro lado da barricada.