Por que o franquismo fomentou o 'folclore'?

A relación do franquismo coas identidades culturais subestatais non se reduciu ao marco represión/resistencia. O réxime deixou, como outros fascismos, unha certa marxe para a diversidade cultural e o "folclore" xogou, nesa dinámica, un papel particular relacionado co encadramento das masas. O historiador Xosé Manuel Núñez Seixas denominou "nacionalismo rexionalizado" ao nacionalismo español franquista, que se expresaba a través das rexións, procurando referentes próximos á poboación, mais negándolle ás mesmas existencia institucional e subordinándoas á "nación española". Nese certo grao de aceptación das rexións, nunca consideradas suxeito de soberanía, a recuperación da tradición a través do folclore erixíase en xeito de procurar, tamén, a "esencia" da nación. Mais non era unha tradición real, no sentido de documentada, senón unha manipulación da mesma. Núñez Seixas subliña este feito no seu ensaio Imperios e Danzas. As Españas plurais do franquismo, editado por Galaxia. "Os Coros y Danzas foron importantes para proxectar unha imaxe amábel do réxime, pero tamén a idea de que España era variada e interesante para visitar. Pero outra parte da propaganda institucional incidía en que o español era un Estado de touros, sangría e sol", explicou este autor a Sermos Galiza con motivo da publicación deste libro. A Sección Feminina realizou a través dos Coros y Danzas de España ademais, segundo apuntaba entón Núñez Seixas, "unha codificación moi clara do papel da muller como garda do fogar. Na propia escenificación tamén se lle outorgou sempre un papel subordinado. A Sección Feminina realizou a través dos Coros y Danzas de España ademais, segundo apuntaba entón Núñez Seixas, "unha codificación moi clara do papel da muller como garda do fogar. Na propia escenificación tamén se lle outorgou sempre un papel subordinado. As mulleres tiñan que bailar sempre con manga e saia longa, con refaixo, e eran as que bailaban pero non as que tocaban instrumentos: só as castañolas e a pandeireta. En xeral está claro que a identidade local se feminiza porque se quere subordinar. Porque se consideraba que a linguaxe dos sentimentos primarios era feminina e que os sentimentos máis elevados, que corresponderían á nación e ao Estado, eran masculinos". Este autor baseábase, na súa análise ao respecto, no traballo de investigadoras coma Beatriz Busto, que afonda na utilización do folclore por parte do franquismo no seu ensaio Um país a la gallega. Galiza no NO-DO franquista (Através). O franquismo, explica Busto neste ensaio, fixo "folclorismo" a partir do folclore; é dicir, unha teatralización caricaturesca do mesmo para adoutrinar a poboación usándoo, en concreto, con tres obxectivos: embelecer os actos institucionais do réxime -inauguracións, visitas oficiais, etc- e lexitimar así a súa propia existencia política; reforzar a subalternización dos "pobos de España" -presentando o galego como unha sorte de exemplo do "bo salvaxe"- e pór á venda unha cultura folclorizada como reclamo turístico. A autora estudou esta "folclorización" do folclore galego a través da súa utilización no NO-DO, o instrumento de propaganda franquista cuxos noticiarios se proxectaron obrigatoriamente entre 1943 e 1975, pasando a ser "voluntarios" por orde do Ministerio de Información e Turismo até a súa supresión no 1981. O baile tradicional, explica Beatriz Busto, foi "politicamente lexitimador para Franco, para Fraga e para outros persoeiros do réxime". A danza formaba parte, indica, "dun folclore moi tipista que non mostraba para nada o patrimonio galego, que non era veraz, senón unha distorsión derivada en folclorismo". A función lexitimadora foi, segundo esta investigadora, a propia, pero non exclusiva, dos anos 40. Nos anos 50, coa necesidade de abandonar a autarquía económica e abrirse diplomaticamente aos Estados Unidos, o réxime tivo que "maquillar" o seu fascismo unindo ao uso lexitimador dos encontros de masas arredor de Franco a subalternización dos pobos, e non só dos periféricos, presentando neste caso a Galiza como "curiosidade tribal e étnica do noroeste español". Os 60 e 70 trouxeron en particular, lembra Busto, a "estética kitsch das mulleres vestidas de rianxeiras cargando con fontes de nécoras e lagostas". Unha serie de tópicos que, asegura, "chegan até hoxe porque callou o discurso, a construción mítica de Galiza", porque foron integrados tras décadas de presenza nos medios de comunicación, na publicidade ou nos souvenirs turísticos. Xa nos anos 60 e 70 un folclore estereotipado, subalterno e politicamente inofensivo foi posto ao servizo do turismo como estratexia, tamén, de apertura do réxime, nunha dinámica de turistificación da economía que continúa até a actualidade. Os 60 e 70 trouxeron en particular, lembra Busto, a "estética kitsch das mulleres vestidas de rianxeiras cargando con fontes de nécoras e lagostas". Unha serie de tópicos que, asegura, "chegan até hoxe porque callou o discurso, a construción mítica de Galiza", porque foron integrados tras décadas de presenza nos medios de comunicación, na publicidade ou nos souvenirs turísticos. "Primeiro veu o kitsch. Despois os trisqueis e as meigas. Despois os locais fake: primeiro a taberna enxebre, despois o garito enxebre pero hipster, cun aquel industrial tipo británico, ou as camisolas que parece que teñen usar o inglés para facer graza. Son formas de etnicidade á venda que reinventan e perfeccionan o estereotipo, mesmo ás veces desde perspectivas que queren ser críticas pero que eu penso que tamén caen no ruralismo e no arcaísmo", sinala. "A Galiza tiña a súa función na estrutura político-territorial do Estado. Primeiro fora a invasión, logo a ocupación, despois a aceptación pasiva por parte do colonizado, da colonizada. Cando se fai a narrativa da Galiza colonial o que se fai é un retrato que consiste nunha concatenación de estereotipos subalternizados: un pobo inxenuo, inocente, de boíños. Sempre en termos positivos pero profundamente paternalistas e, polo tanto, violentos. Como unha tribo de indíxenas, case como no modelo do bo salvaxe, que non teñen maldade nin intelixencia, senón que viven nunha pacífica e natural alegría, nunha Arcadia sen conflito social. O 'feito diferencial galego' era unha estampa estereotipada e esencialista da que non había escapatoria, porque ademais os galegos e as galegas non podían falar á cámara. Construíanse, así, imaxes como postais, fotografías, nunha estampa arcádica e situada fóra do tempo. Unha Arcadia conxelada na Historia, irreal e fantástica, baseada na deturpación, na deformación", engade esta autora. Neste contexto, o folclore non era só unha invención. En Antropoloxía, lembra Busto, "dicimos que todo é unha invención cultural". Pero o folclore era para o franquismo unha fantasía deturpada que se converteu, por exemplo, nun macrorritual de lexitimación do poder nas celebracións do Primeiro de Maio, que estiveran prohibidas até o 58". Para encher de bailaríns un estadio como o Bernabéu, por exemplo, non queda outra que crear agrupacións artificiais. Para xuntar 6.000 ou 7.000 bailaríns debes chamar galegos, asturianos e cántabros, por exemplo. E o resultado foi a Fantasía Galaica, unha obra orquestral danzada por galegos e asturianos en 1963 que fora creada por un compositor madrileño, Ernesto Halfter". A autora lembra, ao respecto, como os fascismos ou o comunismo utilizaron o folclore ou o olimpismo para "unir" o conxunto do Estado-nación desde unha perspectiva "moi autoritaria". A feminización da Galiza xogou tamén, segundo Busto, que apoia a súa análise neste aspecto na realizada por Helena Miguélez en Galiza, um povo sentimental?: Género, política e cultura no imaginário nacional galego (Através), un papel fundamental na lexitimación da dominación dos galegos e das galegas. Pois a Galiza era presentada con atributos positivos que o franquismo promovía como valores femininos axeitados para toda a poboación: humildade, laboriosidade, esforzo, obediencia, submisión e silencio. A imaxe do país asociábase con características como a fermosura, a nostalxia, a dozura, o sentimentalismo, o lirismo ou a pureza que se opoñían ás dunha España masculinizada -valente, conquistadora, xusta, grande e unida- estabelecéndose nesa relación unha superioridade simbólica en favor de España. E toda esta categorización reflectíase, ademais, na construción do baile como espazo, tamén, simbólico e disciplinador dos corpos a través dunha forte oposición binaria masculino/feminino. Esa feminización de Galiza producida a través do NO-DO, opina Busto, continúa non só no ámbito do folclore. "Tamén está na TVG na actualidade, esa representación da Galiza a través de certos atributos femininos. O presidente da Xunta acaba de dicir "Galicia é a miña nai". Esa asociación de Galiza-nai, feminina, arcaica, fermosa, choromiqueira, sentimental, está moi viva. Na aldea "bailábase así" Porque no franquismo "bailaron mulleres con mulleres durante décadas, até o ano 1961, no que tamén empezaron a bailar homes, cando ese folclore inventado coas súas fórmulas machistas comezou a clamar un pouco ao ceo. Mais, a pesar da distorsión producida por Coros y Danzas deses roles binarios, non existía a dicotomía corporal que pode verse hoxe nalgúns palcos. Porque esa marcialidade disciplinaria non é que non fose así na aldea, como di Mercedes Peón. É que non estaba nin no réxime. Porque esas mulleres abaixadas, dominadas, en tensión, eran representadas en realidade por mulleres atléticas, corpos deportivizados e masculinos de mulleres da Sección Feminina que contrastaban, de facto, co ideal feminino que esta mesma predicaba. A teorización era unha cousa e outra a práctica, que hoxe en día chega a ser moito máis dicotómica que no franquismo, o cal ten moito que ver co escenario, coa espectacularización do baile. A espectacularización leva á disciplina, esta á marcialidade, esta aos extremos e estes ás dicotomías", subliña Busto. Na actualidade, engade, teorízase sobre o feito de que os homes, por seren homes, deben sacar o punto ou bailar en vertical, mentres que as mulleres non poden tomar a iniciativa e bailan, elegantemente, en horizontal. E arguméntase que na aldea se bailaba "así" -afirmación que por exemplo Mercedes Peón discute a partir de datos tirados das súas propias recollas, nas que observa brazos femininos fortes cos corpos erguidos. Mais na aldea, explica Busto, simplemente bailábase, sen teorizar sobre a estética dos corpos. E cada corpo danzaba como era, tamén segundo os preconceptos de xénero, mais con maior heteroxeneidade e non desde unha dicotomía de xénero tan radical. Esa feminización de Galiza producida a través do NO-DO, opina Busto, continúa non só no ámbito do folclore. "Tamén está na TVG na actualidade, esa representación da Galiza a través de certos atributos femininos. O presidente da Xunta acaba de dicir "Galicia é a miña nai". Esa asociación de Galiza-nai, feminina, arcaica, fermosa, choromiqueira, sentimental, está moi viva. O feminino sería o puro e o natural. Fronte ao masculino, que sería o cívico, o civilizado. E esta retórica simbólica da construción nacional segue a estar moi presente, dáme igual en que ideoloxía. A Galiza ten xénero, é unha nai que pare os seus fillos e espera abnegada que volvan onda ela. É a retórica da dominación típica da estrutura colonial, coa súa visión patriarcal do territorio, do Estado e da lingua. Unha Galiza que non ten dereito a ser fea, nin a ter cicatrices na paisaxe... Unha Galiza natural, primitiva, arcaica, Galicia calidade, Galiza folclórica, que canta. E é verdade que canta, e baila, pero non así", salienta. Mais o máis grave -opina en Um país a la gallega- é que esta representación franquista chegou a ser asumida polos galegos e polas galegas, incorporándose á súa autoimaxe. Porque nos pensamos, afirma, en gran parte a través do estereotipo, sexa para aceptalo ou para rexeitalo. Na Galiza, explica, vémonos obrigados e obrigadas a ver o noso reflexo nun espello deformado da realidade. E ese reflexo devólvenos desde hai séculos unha imaxe estereotipada, subalterna e ignorante, coa cal só podemos loitar activamente para evitarmos comportamentos inconscientes como ollares baixos, peticións de desculpas que non deberían facerse ou pequenos disimulos -como o do acento- de significación simbólica intensa.