Prósperi e Otero. Cando Vigo era en branco e negro

Hai cidades que teñen a sorte de poder contar parte da súa propia historia a través de fotografías. Na Galiza, Vigo é unha delas. A figura de Jaime de Sousa Guedes Pacheco, ou simplemente Pacheco como rematou por facerse popular, marcou toda unha época. A súa chegada á cidade olívica en 1907 sinalou o inicio dunha carreira profesional que continuaron os seus herdeiros e que, aínda hoxe, está considerada como primordial non só a nivel local senón tamén a nivel nacional. A importancia da súa obra, conservada nun arquivo, eclipsou a presenza neses anos, e tamén nos anteriores, doutros nomes que puxeron os alicerces da fotografía no seu mesmo espazo xeográfico. Coa intención de rescatar do esquecemento algunhas desas figuras, o escritor, investigador e fotógrafo Vítor Vaqueiro, autor dunha tese sobre a obra fotográfica dos Pacheco e director do seu arquivo entre 2007 e 2011, realizou durante case dez anos un profundo traballo que se fixo público no libro Facedores de imaxes. Fotografía e sociedade en Vigo. 1870-1915 (Editorial Galaxia, 2022). A obra, realizada a modo de crónica biográfica, presenta de inicio o panorama da fotografía na cidade de Vigo. Así, lembra a pegada na cidade olívica de Ramón Buch, Leopoldo Novua, Patricio Boccini e Andrés Cabeiro, entre outros. Mais o seu interese céntrase en seguida en dous nomes que quedaron ocultos até agora baixo a sombra de Pacheco: Filippo Prósperi e Cándida Otero. "Os inicios de Pacheco na cidade estaban ligados a estas figuras desde o momento en que, ao chegar, se instala e inicia unha sociedade con Otero que xa era fotógrafa e continuaba co estudo que partillaba co seu esposo, Prósperi, falecido en 1899", explica Vaqueiro a Sermos Galiza. O feito de que Prósperi aparecera en múltiples noticias da época, non tanto o de Otero pola súa condición de muller, chamou a atención do investigador vigués que constatou que eran unhas 200 as obras que se conservaban da parella. "Prósperi traballou de fotógrafo trinta anos e Otero outros dez en solitario, facendo un cálculo dunha fotografía por día polo menos deberían ter realizado unhas 22.000", intúe Vaqueiro, "cando de Pacheo en 47 anos de traballo conserváronse 150.000 fotografías", engade. Do teatro á fotografía A historia de Filippo Prósperi ten un curioso inicio, nun principio lonxe do mundo da fotografía e tamén de Vigo. Nace en Todi, na provincia italiana de Perugia (Umbría) segundo algunhas fontes en 1814 e segundo outras en 1816. Foi, nos seus inicios, actor, autor e tradutor de textos teatrais e está documentada a súa presenza no Estado español con varias compañías na primeira década dos anos 60 do século XIX. Desta época, na que actúa en cidades como Barcelona, Madrid, Sevilla ou A Coruña, consérvase unha imaxe realizada polo fotógrafo francés Jean Laurent. Remata por instalarse na Galiza, concretamente en Pontevedra, abandonando o teatro salvo en contadas funcións de tipo benéfico, para abrir un gabinete fotográfico. En 1865 casa con Cándida Otero Fontán, a muller coa que, ademais de ter unha relación familiar, partillará profesión coa fotografía. A parella trasládase a Vigo en 1869 para instalarse primeiro na rúa de Sombreireiros número 27, 2º andar, despois na parte vella da cidade; entre 1880 e 1885, nunha rúa achegada a esta, Triunfo número 4 e, finalmente, neste último ano, na céntrica rúa do Príncipe 31. Alí estarían até o falecemento de Prósperi, en 1899, e o da propia Otero, en 1915 após asociarse con Pacheco en 1907. A importancia do traballo de Prósperi e Otero está fundamentada, como explica Vaqueiro, "polas informacións que os xornais e revistas deixaron da súa obra". O investigador descubriu como as clases dirixentes viguesas e mesmo grandes intelectuais pasaron por diante da súa cámara para quedar inmortalizados. Foi o caso do gobernador civil de Pontevedra, Filiberto Abelardo Díaz, ou presidente do goberno, Cánovas del Castillo, pasando polo ministro José Elduayen ou o alcalde Prudencio Nandín. Tamén é da súa autoría, aínda que durante anos se lle atribuíu a Pacheco, o retrato do poeta Curros Enríquez. Unha obra difundida Prósperi e Otero traballaron a fotografía de estudo e tamén a colaboración en publicacións e revistas da época. Vaqueiro ten constancia de que a súa obra estivo presente en revistas como La Ilustración Cantábrica, La Ilustración Gallega y Asturiana ou La Ilustración Española y Americana. Nestes casos, a mención da autoría facilitou o labor do investigador. "No arquivo de Pacheco conserváronse fotografías desta parella que sabemos non eran do fotógrafo portugués, sexa polo ano de realización ou por atoparmos datos nestas revistas", explica o historiador vigués, que pon como exemplo o retrato de Curros Enríquez "feito antes de que marchara da Galiza en 1904 para morrer en Cuba, tres anos antes da chegada de Pacheco e traballando Prósperi e Otero". Entre os proxectos da parella figura un singular álbum de natureza semi artesanal, Galicia pintoresca, con varias paisaxes moi propias da época. A fotografía de exteriores será a máis particular, como a da estatua de Méndez Núñez, a reportaxe sobre a Ribeira ou o matadoiro, derrubado en 1900. Da súa autoría son imaxes das praias do centro da cidade e as casas de baños, ademais de deixar para a historia, na década de 1880, o proceso de construción do Ensanche vigués, o Hotel Moderno, a Alameda e o embarque de soldados para Cuba. Malia todo, Vaqueiro recoñece a dificultade para identificar moitas das fotografías polo que en moitos casos indica a sinatura de maneira conxunta como Prósperi-Otero. "Na dificultade de separar a obra pola autoría e estilos está tamén a característica norma de frontalidade deses anos provocada polo emprego duns equipos que chegaban a pesar máis de 14 quilos instalados en trípodes" asegura Vaqueiro. Tampouco había moita diferenza nas composicións de estudo ao estar "moi normalizadas mesmo a nivel europeo" con elementos como "unha mesiña, columnas e fondos". Nas poses, "os homes con libros na man e as mulleres cun rosario, marcando a ideoloxía da época", segundo o investigador vigués. Otero fotógrafa "O papel de Cándida Otero non é secundario, está secundarizado", deixa claro Vaqueiro. Proba disto foi que ao falecer o seu esposo seguiu sen empregar o nome dela utilizando só o de 'Viúva de Prósperi' como continuidade do nome comercial anterior, o de 'Prósperi e señora'. A situación da muller no mundo da fotografía, como noutros ámbitos creativos e laborais, quedou silenciada. "Tal e como explica Bajac, en Francia o 80% dos estudos fotográficos son familiares e non se fala das mulleres salvo nalgunha excepción", explica Vaqueiro. Para o investigador vigués, a data de 1878 é chave para coñecer con exactitude o papel desenvolvido por esta fotógrafa. "Nese ano ten lugar a Exposición da Coruña e, aínda que a súa participación non foi recollida na Crónica da Exposición -que si informa do nome do seu marido- Cándida Otero participa de forma individual cun conxunto de vinte e unha fotografías agrupadas no que, na altura, se nomeaba un cadro —concepto achegado ao actual de instalación fotográfica—, co tema do retrato como eixo condutor da súa proposta expositiva". A continuidade do estudo fotográfico en solitario, coa achega dalgún axudante, remataría coa sociedade que asinou con Pacheco en 1907 no que pasaría a chamarse 'J. Pacheco e Viúva de Prósperi. Fotógrafos'. Nese período previo anterior a Pacheco, é simbólico que a existencia de Cándida Otero só se recolla na prensa da época relacionada con eventos afastados da fotografía, como algunhas obras de beneficencia, o feito de tocarlle a lotaría ou o asasinato dun home que traballara para ela. Vaqueiro apunta que, tras o falecemento do seu cónxuxe, abandona por un tempo o seu status profesional, e así Cándida Otero pasa a constar, no padrón de 1905, coa ocupación a definida pola categoría de "sus labores". Isto mudaría en 1910, cando recupera o de fotógrafa. Aínda así, en 1911, a sociedade levaba o nome exclusivo de 'Viuda de Felipe Prósperi', segundo consta en anuarios que recollen as catalogacións comerciais e industriais. En opinión do investigador vigués, ese traballo até a súa morte en 1915 "implicaría a revisión das fotografías feitas antes que ao longo de décadas se consideraron, de maneira indiscutíbel, pertencentes a Pacheco e cuxa autoría agora debería pórse en corentena". Recuperar a obra fotográfica de Prósperi e Otero Vaqueiro recoñece no libro que mergullarse na obra de Prósperi e Otero "pon de manifesto o menosprezo que, na posteridade, sufriu a parella de fotógrafos, sistematicamente ocultos polo apelido e a obra xigantesca de Pacheco". A razón de que acontecera esta inxustiza non foi outra que "ao longo dos anos, diversos autores e monografías lle asignaron ao fotógrafo portugués imaxes realizadas en Vigo cando nin sequera nacera". Para o investigador vigués é "fundamental" difundir fondos fotográficos como aqueles nos que traballou para sacar adiante este estudo sobre a obra de Prósperi e Otero, cunha parte importante conservada dentro do Arquivo Pacheco. "Un arquivo fotográfico implica a posibilidade de realizar unha exposición e se é considerábel o seu contido chegar a levalas de maneira rotativa", opina Vaqueiro. Neste sentido, recorda o traballo que realizou cando dirixiu o Arquivo Pacheco. "Houbo varias exposición temáticas, primeiro unha dedicada á muller, despois levando a súa obra na época da ditadura e ao mar", lembra. O feito de contar cun espazo físico onde salvagardar de maneira conxunta todo este legado fotográfico facilitou, daquela, o traballo de numerosas persoas interesadas en contar con información de primeira man nun mesmo punto xeográfico. "Cando no ano 1991 o Concello de Vigo merca o arquivo da familia, no convenio de venda figura que ten que contar cun espazo físico axeitado para conservalo; por ese motivo construíuse o Centro Galego de Fotografia mais o alcalde considerou que non era interesante e decidiu fechalo: agora é a sede da Deputación de Pontevedra en Vigo".