Prófugas e apóstatas

"Há gente que fica na história, da história da gente, e outras de quem nem o nome lembramos ouvir..." (Chuva, 2001). Estes versos do fado de Mariza reflicten de xeito pragmático o acontecido na Historia -en letras grandes por se referir á disciplina científica- coa existencia, a participación e a loita das mulleres. Entre outras moitas "histórias" de mulleres soterradas e silenciadas está a das prófugas, apóstatas e "desterradas" monxas bieitas galegas. O 11 de decembro de 1487 unha bula asinada polo Papa Inocencio VIII sacode os alicerces dos mosteiros bieitos do país. A Quanta in Dei Ecclesia chama a atención sobre a situación dos cenobios galegos e acusa directamente ás abadesas, e ás súas comunidades, de ter arrefriado a observancia regular e de levar unha existencia disoluta e "libre". Todas? Incríbel. Que acontecera que descoñecemos para que agora, de súpeto, os mosteiros femininos galegos e os seus feudos se converteran en espazos de desleixo, avaricia e luxuria? Para poder comprender como Roma chega a promulgar unha bula destas características e cun alcance tan xeneralizado sobre as distintas comunidades bieitas do país é preciso afundirse por un intre no pasado destes cenobios femininos e no presente que a Galiza estaba a vivir. Cunhas orixes que se remontan á Alta Idade Media, os mosteiros femininos bieitos -que asumiran a Regra moi entrado o século XII- chegaban ás portas do Renacemento revestidos de románico, con sólidos patrimonios monásticos, poderosos abadengos femininos - con dereitos patrimoniais sobre igrexas e mosteiros, e o que é máis, sobre a terra- e convertidos, moitos deles, en grandes factorías cun importante poder económico. As bieitas galegas habitaban naquela altura os mosteiros de San Miguel das Negradas no Vicedo, Santa María de Pesqueiras en Chantada, San Miguel de Eiré e San Fiz de Cangas en Pantón, San Xillao de Lobios en Sober, Santo Estevo de Chouzán e San Xoán da Cova en Carballedo, San Salvador de Sobrado en Trives, San Pedro de Mosteiro en Ramirás, San Pedro de Lobás no Carballiño, San Pedro de Vilanova en Dozón, San Pedro de Ansemil en Silleda, Santo André de Órrea en Agolada e San Salvador de Albeos en Crecente. Uns mosteiros que non só foran fundados por mulleres vencelladas a importantes liñaxes nobiliarias, que exerceran o padroado sobre a comunidade monástica durante longo tempo, tamén estaban habitados por mulleres desas estirpes e eran protexidos pola nobre liñaxe familiar de pais, irmáns, tíos ou sobriños. Esta nobreza apoiara na guerra de sucesión a Xoana de Trastámara -a filla lexítima de Enrique IV- fronte á súa tía Isabel a Católica e por iso estaba a ser fortemente castigada. Do castigo, coñecido como "doma e castración do reino da Galiza", non podían quedar á marxe os mosteiros nos que habitaban moitas mulleres desas casas nobres. En outubro de 1486 os Reis Católicos visitan a Galiza e é, tras esa viaxe, cando envían a Roma emisarios co fin de que se promulgue a citada e incríbel bula que desencadearía os sucesos posteriores: o exilio forzoso dos cenobios, a usurpación das súas terras e a loita; a loita dunhas mulleres pola súa dignidade e independencia. O certo foi que no Reino da Galiza nin as autoridades civís nin os máis altos cargos da igrexa debían poñer moito esmero en lle dar cumprimento á bula, cousa que se supón pola falta de novas e tamén polos movementos da raíña de Castela. Esta, en 1493, transcorridos seis anos, dá instrucións claras a López de Haro, embaixador no Vaticano: "Procurareis la reformación de los monasterios del reino de Galicia, facultad para revomover sus personas y poner otras en su lugar". Un novo papa, Alexandre VI, dita novas instrucións nas que encarga a "Reforma, punición, castigo, corrección, suspensión, privación, unión e disolución" dos cenobios galegos. Cinco anos máis terán que pasar. Son anos marcados polas demandas a gobernadores e alcaldes maiores do Reino para que dean todo o seu apoio á Reforma, e tamén polas ameazas de proceder xudicialmente contra quen puxese trabas ás visitas dos mosteiros ou se opuxese á devandita Reforma. Rodrigo de Valencia, quen sería finalmente o verdadeiro brazo executor dos designios da raíña castelá, fora elixido para tal cometido antes de maio de 1495, momento no que a Coroa de Castela pide o apoio para el e para a Reforma aos oficiais da Galiza. Virá "con mucha priesa" revestido cun halo de misterio; ese halo que rodea a aquelas persoas das que non se coñece con certeza o seu pasado. Faino en xuño de 1498, unha vez nomeado prior da comunidade de San Bieito de Valladolid e abade de todos os mosteiros reformados, cousa que acontecera en 1497 e que lle permitía facer e desfacer ao seu antollo e ao da raíña de Castela. Con el chegarían os sapos, as áspides e os basiliscos, e comezaría a parte máis cruenta dunha longa batalla contra as abadesas e monxas galegas. Como indica Fernández Cortizo, había tempo xa que na Coroa de Castela emerxera con forza un estado de opinión partidario da reforma das ordes relixiosas "ante a degradación da vida conventual, a inobservancia da Regra e a penuria económica das súas casas". Unha situación que a documentación conservada subliña repetidamente para a totalidade dos cenobios bieitos femininos da Galiza e que a historiografía decidiu dar por certa, sen facer unha reflexión crítica, unha análise sobre a orixe documental, o seu patrocinio pola Coroa e o contexto político do país no momento. Comezaba así a trasladar cara o presente unha verdadeira fake new e, desaparecida a documentación das monxas galegas que podía contradicila, o relato unívoco de Castela triunfaba. Como afirma o historiador da Orde, o P. Colombás, "Los documentos comprensiblemente escasean pués nadie tiene interés en conservar papeles o pergaminos embarazosos". Visto o esgrimido nos documentos conservados, ao pouco de chegar e tras realizar unha visita polos mosteiros bieitos do país, Frei Rodrigo de Valencia confirmaba o que para a coroa de Castela era xa "o evidente". Había na opinión do visitador unha verdadeira e urxente necesidade de reforma de todos os mosteiros; no caso das comunidades femininas, a súa decisión foi tan taxante que se procedeu de inmediato á supresión das pequenas casas para reunir a todas as relixiosas nun único mosteiro. Elas foron conscientes de que a loita sería desigual e de que tiñan todas as de perder, mais non estaban dispostas a se deixar vencer facilmente; era unha loita máis pola dignidade que por tentar saír ilesas. Por sorte para o reformador castelán as bulas papais permitíanlle o uso do brazo segrar, e a el tivo que recorrer para se achegar, protexido e armado, aos cenobios onde a resistencia foi colectiva. As abadesas optaron por diferentes solucións: unhas "se ausentaban de sus monasterios antes que él llegara y llevaban y escondían la plata que en ellos tenían"; outras "encasteláronse" e presentaron batalla protexidas polos seus familiares -poderosos nobres e escudeiros- coma en San Salvador de Sobrado de Trives, "Salieron a ellos diez o doce hombres, o más, con sus armas, e diz que le dieron de palos al dicho abad", referíndose ao propio Frei Rodrigo de Valencia; e todas se opuxeron a perder a súa liberdade e independencia. Detrás virían os castigos: a súa reclusión en Antealtares e a apertura dos procesos por rebelión, falta de obediencia e inmoralidade. Seguindo un mesmo patrón, os procesos abertos contra as abadesas de Santa María de Pesqueiras, dona Inés de Guitián, e a de San Xillao de Lobios, dona Constanza Vázquez de Somoza, exemplifican as acusacións contra todas: "… siendo obligada a guardar la regla e constituciones de la dicha horden, (…), non la ha de guardado nin guarda, (…) non guardando castidad, siendo manceba publica de clerigos e otras personas legas, aviendo fijos e fijas dellos e siendo aquellos tenidos por publicos rapaces della, consintiendo e dando lugar a que las monjas de dicho monasterio viviesen inhonestamente e fuesen mancebas de clerigos e otras personas. No ha vivido en comunidad ni con clausura, ni ha reparado el dicho monesterio, antes ha disipado e destruido los fructos e rentas de aquel, aforando e empeñando los bienes del dicho monasterio en casos prohibidos de derecho e ha comido e participado con personas seglares fuera del dicho monesterio yendo a bodas e batisterios y en otras cosas no deçentes a persona religiosa, por lo cual es merecedora de grandes penas por lo que solicita las mayores penas que por derecho y segundo las constituciones de la dicha regla hallare haber caydo e incurrido requiriendo fuese desposeída de la abadía en lo temporal y en lo espiritual inhabilitándola perpetuamente". En menos dun mes as nosas abadesas foron xulgadas e condenadas, non puideron ser asistidas por avogados como algunhas demandaran e non puideron presentar testemuñas de descarga. As sentenzas estaban ditadas de antemán e fóronse cumprindo. A fundación da nova comunidade, xa baixo a órbita de Castela, faríase o 23 de xullo de 1499 en Antealtares (Compostela). O vello mosteiro, habitado durante moitos séculos polos custodiadores dos altares da Catedral de Compostela, abríase para recoller ás monxas rebeldes. Para levar adiante tal misión designaríase unha abadesa, Beatriz de Acuña de procedencia burgalesa, confirmada polo prior de San Bieito de Valladolid, membro da mesma orde e congregación. A comunidade quedaría suxeita á visitación e corrección do prior e dos seus sucesores e dos visitadores da orde. Dous notarios darán fe do acto, Eanes en galego e Nájera en castelán. Nin Isabel a Católica, a instigadora e combativa monarca castelá, nin o seu brazo executor, o misterioso Frei Rodrigo de Valencia chegaron a ver a súa obra. Este finou no verán de 1499 no Mosteiro de San Martiño Pinario, segundo as crónicas "ayudado, como se puede presumir por no haber muerto solo, sino también los compañeros. Dízese que aviendo ido al negocio de la reformación con otros monges, murieron todos brevemente sin saber de que". Unha morte violenta, probablemente por veleno, puxo fin aos traballos do Reformador Xeral nomeado por Castela. Perdido xa todo moitas volvéronse prófugas, fugándose con nocturnidade, aleivosía e burlando a clausura de Antealtares. En palabras de sor Mercedes Buján, quen foi arquiveira de Antealtares en datas recentes: "El monasterio quedó fundado, sí, pero el sosiego, la armonía en sus claustros brillaba por su ausencia. Las monjas que forzadas, obligadas, habían tenido que dejar sus conventos, no vivían en paz, hasta que una noche se fugaron unas nueve. Se marcharon a gobernar sus monasterios, a arrendar y vender fincas, en una palabra, a vivir como señoras y no como súbditas". Instaladas de novo nos seus cenobios, continúan a loita e emprenden xuízos de apelación para recuperar a súa dignidade, posta en tea de xuízo nos diferentes procesos, e para tratar de frear a Reforma. Mentres, Roma dubida. En ocasións parece apoiar a Castela e noutras as monxas galegas. En abril de 1510 temos noticia de que acusa de herexe e impía a Congregación de Castela, negándose o Papa a oír e conceder calquera cousa que desta saíra. De súpeto, o 21 de outubro de 1511 retíranse os xuízos de apelación -descoñecemos por que ocultos intereses ou mecanismos de persuasión- e en 1512 temos nova dunha concordia. As abadesas parecen dispostas agora a renunciar aos seus dereitos, facendo "voluntaria" deixación dos mesmos á Congregación de Castela. Só resta poñer en claro a documentación de todos eses anos de enfrontamento. As monxas enviadas de Castela confesan ante o Papa ter calado ante certo auditor do Pazo Apostólico que existían preitos pendentes coas preladas de A Cova, Lobios, Eiré, Ramirás e Albeos. Evitan así os vicios de subrepción existentes no Dereito Canónico (III, 63, 1), producido pola declaración que oculta a verdade cando por lei debe manifestarse. Fano por medo a que o valor da bula fose atacado con éxito. Suplican á súa Santidade que admita poña termo aos preitos e dea por convalidado o contido da bula. Morto Xulio II é León X en 1514 o que confirma definitivamente a supresión dos mosteiros bieitos femininos na Galiza e o seu sometemento a Antealtares e á Congregación de Castela. En febreiro de 1516, trinta anos despois da visita dos Reis Católicos á Galiza, iníciase a toma de posesión definitiva dos mosteiros bieitos femininos galegos, feito que tivo efecto inmediato e as consecuencias non tardaron en chegar para as fábricas edilicias dos seus cenobios. A afectación dos edificios monacais, que foron destinados a fins diversos, trouxo a conseguinte ruína e a espoliación do seu patrimonio artístico. Así aconteceu, entre outros, con San Salvador de Albeos; devastado polo tempo e polas silvas e do que se conserva un exquisito tímpano bi-face que nos fala do micro e macrocosmos e de Cristo como luz do mundo e do coñecemento, e que nestes intres está sendo posto en valor pola Asociación O Sorriso de Daniel co apoio da propia veciñanza. Trinta anos de loita nos que estas mulleres se enfrontaron a tres papas; Inocencio VIII, Alexandre VI, León X e, finalmente, a Xulio II; e a diferentes raíñas e reis casteláns; Isabel a Católica, a súa filla Xoana, e nos momentos no que esta fora impedida para gobernar ao seu pai Fernando o Católico e, tamén, ao seu home, Filipe I, todo un maltratador. Soterradas polo masculinizado relato da Historia e silenciadas por vergoña histórica, estas mulleres foron as Pussy Riot do medievo e loitaron até as últimas consecuencias… Conviría que a historiografía actual se adentrase novamente nos feitos, os analizase cunha nova perspectiva e os nomes daquelas abadesas se fosen repoñendo e limpando de tanta acusación interesada. Como aventuraba sor Mercedes Buján en Informaciones de las monjas que habitaron en el monasterio de San Paio de Antealtares "Alguno, quizá porque no recibía el beneficio que él quería del monasterio se desquitaba escribiendo mal de la abadesa, calumniándola. Y esos escritores, de pluma barata, se fiaron de lo que encontraron escrito, alegando su autenticidad al pie de página". Para que a letra do fado de Mariza non se cumpra velaí van algúns dos nomes que non se deben esvaecer entre a brétema: sor María Vizosa, abadesa de San Miguel das Negradas; sor Constanza Vázquez de Somoza, abadesa de San Xillao de Lobios; sor Inés Fernández, abadesa de san Miguel de Eiré; sor Eldara Sánchez, abadesa de San Pedro de Vilanova de Dozón; sor Inés López, abadesa de San Pedro Fiz de Cangas; sor María Álvarez, abadesa de Santo Estevo de Chouzán; sor Inés Rodríguez da Silva e sor Inés de Guitián abadesas de Santa María de Pesqueiras; sor Isabel de Ulloa, abadesa de San Pedro de Ansemil; sor Aldara de Figueroa, abadesa de Santo André de Órrea; sor Beatriz Cabeza de Vaca, abadesa de San Salvador de Albeos; sor Inés de Sanabria, abadesa de San Pedro de Lobás; sor Elvira Gómez, abadesa de San Pedro de Ramirás; sor Inés de Quiroga, abadesa de san Salvador de Sobrado de Trives. Entre as pedras dos seus mosteiros ecoa aínda a voz desas mulleres que a historia oficial nos roubou e que nós debemos facer por escoitar novamente.