Ponte nas ondas! Un fío entre Galiza e Portugal

Que factores inflúen para que un soño deixe de selo e se torne realidade? Ás veces, a casualidade e o azar interveñen nisto, mais na maioría de ocasións todo se consolida tras un fondo traballo voluntario. Así aconteceu con ‘Ponte nas Ondas!’, unha iniciativa que naceu no 1995 co obxectivo de unir sinerxías entre os centros de ensino galegos e portugueses, e para demostrar que temos moitos trazos comúns, como a lingua, a cultura, as tradicións ou a historia. A pandemia da Covid-19 impediu que celebrasen os seus vinte e cinco anos de andaina e de ilusións, pero dende o colectivo salientan que continúan a traballar arreo para que neste 2021 se recuperen moitos proxectos novos e outros tantos que xa están asentados. As pontes entre Galiza e Portugal afiánzanse, e o que comezou coma un programa de radio ampliouse a multitude de proxectos musicais, culturais, nos que existe unha querenza especial a prol da recuperación do patrimonio inmaterial dos dous pobos. Precisamente foi isto o que impulsou a Candidatura Multinacional do Patrimonio Inmaterial Galego - Portugués para obter o recoñecemento internacional da UNESCO, pasando a ser consultora oficial en material de patrimonio, e que se completará coa presentación ante este mesmo organismo da candidatura para o Rexistro de Boas Prácticas de Salvagarda do patrimonio. A radio como unión entre as escolas e o patrimonio Os centros educativos traballan na actualidade nun monllo de proxectos multidisciplinares, pero nos anos 90 eran poucos os que ousaban traspasar as liñas do currículo académico. E aí ‘Ponte nas Ondas!’ (PNO) foi pioneira, pois rompeu os moldes e demostrou que a radio podía achegar certos contidos ao alumnado de forma dinámica e motivadora, e que a cultura galega e a portuguesa debían camiñar á par e compartir liñas de actuación. Tal e como salienta Santiago Veloso, presidente da Asociación Cultural e Pedagóxica Ponte nas Ondas!, o panorama mudou moito nestes anos, pois dende as cintas analóxicas pasouse ao formato podcast, moito máis sinxelo de manexar e coa rede como aliada. “A iniciativa naceu coma unha xornada de radio interescolar coa escusa da inauguración da ponte internacional entre Salvaterra e Monçao, que xerara moita expectación nas comarcas da contorna”, lembra Veloso, quen salienta que “fixemos doce horas de radio seguidas, e o experimento tivo tanto éxito que xa non houbo forma de parar, así que decidimos continuar e apostar forte por este formato que ensambla a radio, a escola e o patrimonio”. O que facemos é seguir o ronsel da Xeración Nós, cuxos integrantes xa reivindicaban a necesidade de transmitir esa cultura común ás novas xeracións, algo que agora temos a oportunidade de facer grazas ás múltiples ferramentas tecnolóxicas Os protagonistas son os alumnos e alumnas que, en palabras de Veloso, “senten a tensión da radio en directo, e a ilusión por crear contidos para ela, como teatro, música, contos etc”. Pero o panorama mudou moito dende aquel 1995 de casetes ata un 2021 de podcasts, aínda que sempre coas escolas como centro de actuación, que suman na actualidade arredor dun cento entre Galiza, Portugal e mesmo Brasil. “O que facemos é seguir o ronsel da Xeración Nós, cuxos integrantes xa reivindicaban a necesidade de transmitir esa cultura común ás novas xeracións, algo que agora temos a oportunidade de facer grazas ás múltiples ferramentas tecnolóxicas”, apunta Veloso. A radio continúa a ser o seu proxecto estrela, e por iso as actividades do 25 aniversario, que tiveron que ser aprazadas no 2020 por mor da Covid-19, retomaranse este ano. Precisamente, de cara ao 13 de febreiro, Día Mundial da Radio, realizarase unha convocatoria aos centros de ensino para que graven cadanseu programa radiofónico arredor da temática proposta pola UNESCO, “Un novo mundo, unha nova radio”, e que logo se compartirán no web “Escolas nas ondas”. Así mesmo, a asociación ten en marcha unha serie de obradoiros didácticos sobre radio que poderán solicitar as escolas, e nos que se ensina ao alumnado conceptos sobre oralidade, edición de son, creación de podcasts, aloxamento en plataformas dixitais ou a radio en directo. IV Certame Imaxes do Patrimonio O traballo a prol da recuperación do patrimonio inmaterial é outra das liñas estratéxicas da asociación cultural e pedagóxica, que durante dez anos organizou o “Certame de Recolla do Patrimonio Inmaterial”, no que se animaba ao alumnado a recoller lendas, cantigas, contos ou imaxes da súa familia. A ese concurso déuselle un xiro hai catro anos, e converteuse no “Certame Imaxes do Patrimonio”, porque “entendiamos que as fotografías que temos nas casas e nas familias son o reflexo dunha cultura, cun patrimonio íntimo e social, onde se ven mostras desas historias e vivencias comúns”, aclara Veloso. O certame vén de anunciar a convocatoria da cuarta edición, cuxo prazo estará aberto ata o 30 de maio, e conta cun enorme éxito de participación, tanto de centros galegos como da comunidade lusófona. O obxectivo é reunir fotografías antigas que amosen actividades e persoas doutro tempo, co fin de non esquecer as expresións culturais e as tradicións herdadas do pasado. “É unha iniciativa interesante porque mostra o oculto e axuda ao alumnado a valorar o pasado da familia e do pobo”, destaca Veloso, quen apunta que este ano as fotografías poderán vir acompañadas dun podcast coas voces de persoas da familia, ou tamén con textos reflexivos, coma nas edicións anteriores. Na terceira edición, as imaxes foron remitidas por escolas de Ourense, Muros, Nigrán, Betanzos ou da Fonsagrada entre outras moitas galegas, ademais das portuguesas de Valença de Minho, Caminha, Vila Nova de Famalicão ou Porto. Delas déronse premios ao ensino primario e secundario, que demostraron que temos moita historia agochada que se pode entrever nas fotos e estampas familiares. O primeiro premio de primaria foi para Rafaela Gomes Teles, da Escola Básica e Secundaria de Sobreira (Paredes, Porto), cunha imaxe que reflicte un grupo de traballadores do campo en Francia, durante a guerra de 1914 e 1918. Segundo consta na páxina web de PNO, esta foto foi usada como carta para contar o que pasaba na fronte. O segundo premio recolleuno Sira Veloso Zúñiga, do CEP Sabarís (Baiona), cunha fotografía feita no 1951 na que aparecen un grupo de nenos que recollen as moedas que se lanzaban ao aire á saída dun bautizo. O terceiro premio nesta categoría foi para Maria João Carvalho do Agrup. Esc. Gondifelos (Vila Nova de Famalicão), cunha fotografía do ano 1927 na que aparece a bisavoa Eca Carvalho durante unhas feiras na Póvoa de Varzim, cun cabaliño característico da época. Houbo tamén un accésit para Mariana Guimarães do Agrupamento de Escolas de Gondifelos, na que vemos unha fotografía de 1967 que retrata unha tradición moi antiga na freguesía de Negreiros, no concello de Barcelos, na que as mozas solteiras participan na procesión ata o cemiterio do último domingo de agosto con traxes rexionais, onde homenaxean os seus seres queridos. Do ensino secundario, Claudia Vigo, do IES Antonio Fraguas (Santiago de Compostela), levou o primeiro premio grazas a unha foto datada arredor do 1950, na que aparecen a súa avoa e bisavoa na Praza de Abastos de Compostela, onde vendían legumes, froitas e flores. O segundo premio acadouno Claudio Afonso da Confraria da Escola Básica e Secundária do Agrup. de Esc. Muralhas do Minho, (Valença), cunha imaxe tirada en 1964 na que se ven os avós paternos e unha das tías practicando agricultura nun campo preto do río Miño. O terceiro premio foi para Greta García Salgueiro do IES Valadares (Vigo), cunha fotografía moi cómica do 1969 na que aparece o seu avó Marcelino armado cun ‘coitelo’ a piques de lle cortar o pelo ao seu curmán Juan, xusto cando este ía comezar a mili. Nesta categoría tamén se deron dous accésits. Un para Noelia Cabaleiro Rodríguez, do IES Pedras Rubias (Salceda de Caselas), en cuxa imaxe vemos un grupo de mozos estomballados no chan no ano 1961, gozando dunha das romarías máis famosas de Salceda de Caselas, a subida ao penedo de San Cibrán. E o outro foi para Paula Comesaña Pérez, do IES Terra de Turonio (Gondomar), cunha foto da súa avoa Elsa cando contaba 11 meses de idade. A instantánea foi tomada na parroquia de Santa María de Chaín, Gondomar, para que o seu pai, emigrado en Montevideo, coñecera a súa filla. O certame afiánzase cada vez máis no panorama galego e portugués, e na pasada edición recibíronse preto de catrocentas imaxes que reflicten os modos de vida, as tradicións e a cultura do pasado século. Con el, as xeracións máis novas toman conciencia do seu pasado e reflexionan sobre o presente, que é unha das claves deste certame. A música que nos une Ponte nas Ondas! xa publicou nas redes sociais dous vídeos musicais especiais para conmemorar as vodas de prata. O primeiro titúlase Voces del más acá, no que se versionaron tres temas musicais que PNO incluíu nos disco-libros Meninos Cantores e Na ponte. Trátase das pezas Máis perto (composta por Uxía e Segundo Grandío), Ponte deste lado (con Guadi Galego e Vozes da rádio) e A ponte (do cantante e compositor brasileiro Lenine). A adaptación realizada polo grupo Voces del más acá para esta nova peza mestura ritmos e sons da lusofonía desde a bossa nova á muiñeira, do portugués de Brasil ao galego e portugués europeo. A outra é un tema musical de Magín Blanco interpretado co alumnado do CEP de Sabarís (Baiona), coas ilustracións de Luz Beloso. Así mesmo, a partir deste mes a asociación comezará a publicar nas redes sociais unha serie de 25 vídeos, baixo o lema “25 pontes”, con materiais do arquivo que recollen as actividades promovidas ata este momento. Outra das citas destacadas deste ano 2021 será a iniciativa Cantamos Nós, na que centros de ensino galegos e portugueses dos concellos situados na fronteira gravarán cadanseu vídeo musical. Será unha lembranza, coma unha segunda edición de Meninos Cantores, o libro-disco que no ano 2004 recolleu cancións populares interpretadas por nenos e nenas de colexios de Galicia e Portugal. Segundo salientan dende a organización, está previsto que participen escolas dos dous lados da fronteira, que contarán coa colaboración de coñecidos e coñecidas artistas. Cada colexio escollerá unha canción e, ademais, un elemento do patrimonio inmaterial das súas comarcas: narración oral, un proceso artesanal, unha festa, un saber, unha danza, un cantar…O resultado publicarase en forma de libro-disco e de DVD e tamén poderá verse nunha web creada para a ocasión. A candidatura para o Rexistro de Boas Prácticas da UNESCO As celebracións do ano 2021 estarán acompañadas por un gran recoñecemento internacional ao traballo que PNO vén realizando nos últimos 25 anos, e que se reflectirá na candidatura conxunta de España e Portugal para que sexa incluída no Rexistro de Boas Prácticas de Salvagarda do Patrimonio da UNESCO. A candidatura, apoiada polos gobernos español, portugués e galego, será presentada en París e entre finais do 2021 e comezos do 2022 darase a coñecer o seu veredicto. Santi Veloso destaca que a candidatura supón, no caso de que a UNESCO a aprobe, “o recoñecemento dun modelo único, e chegar a estar nesa lista é subir a unha cimeira impensábel no 1995, aínda que froito dun traballo colectivo e no comezo sen moita visibilidade”. Este recoñecemento posibilitaría a apertura de novas portas, e tería que supoñer un maior apoio por parte das institucións, pois o “modelo PNO” sería exportábel a outras partes do mundo. Entre as iniciativas futuras, dende o colectivo continúan reivindicando a creación dun centro do patrimonio común galego - portugués, e a integración nos currículos educativos deste patrimonio común que debería quedar recollido nos libros de texto. Ponte…nas ondas! é un proxecto no que colaboran a comunidade galega e as rexións lusas, e que está dirixido á poboación escolar. O equipo coordinador confórmano arredor de dez persoas, aínda que contan cunha rede moi afianzada de colaboradores, como antropólogos, profesorado da U Vigo, artistas etc. Todo iso para mostrar, unha vez máis, que a Galiza e Portugal están unidas por un fío común, e que é labor da xeración actual transmitilo ás futuras. Un labor multidisciplinar Ponte nas Ondas! comezou como un programa de radio, e ao longo dos seus vinte e cinco anos de vida ten promovido unha gran multitude de proxectos, como certames de recollida do patrimonio inmaterial, mostras da oralidade galego - portuguesa, dinamización do patrimonio común, presentación da Candidatura do Patrimonio Inmaterial Galego - Portugués, publicación de discos e libros... Este labor foi moi recoñecido pola sociedade, e o colectivo conta con diversos galardóns únicos, entre os que destacan o Premio Galicia de Comunicación, concedido pola Xunta de Galicia no 2005, o Premio Bos e Xenerosos, outorgado pola AELG no mesmo ano, o Selo de boa práctica iberoamericana, dado polo Ministerio de Educación no 2013, o Premio OLAS pola mellor cobertura do patrimonio inmaterial galego - portugués, de Radio Barcelona, e o nomeamento no 2014 como ONG consultora para o patrimonio inmaterial da UNESCO. Publicacións para lembrar A equipa de Ponte nas Ondas! tamén promoveu diversas publicacións, como Cores do Atlántico, Na Ponte ou Meniños Cantores. O primeiro é un traballo divulgativo - musical sobre as cantigas de amigo que ofreceu unha nova perspectiva do xénero máis autóctona da nosa lírica medieval, desde unha dobre dimensión: a interpretación teórica da catedrática holandesa Ria Lemaire Mertens e a interpretación musical da cantautora brasileira Socorro Lira xunto a outros artistas da lusofonía. Na Ponte publicouse con motivo da celebración dos vinte anos e nel recompílanse as diversas experiencias e proxectos do colectivo na recompilación da cultura inmaterial galega e lusófona. E, por último, Meniños Cantores viu a luz no 2004 coma un libro-disco gravado por 17 escolas galegas e portuguesas, que explora o patrimonio musical común, e que se terá unha nova ollada neste ano a través do proxecto Cantamós Nós.