A poesía de Xela Arias: un pasquín crítico, avisador e narcotizante

No número 0 da revista Congostra, que publicou en xullo-agosto de 1988 a Asociación Cultural Zeca Afonso de Vigo, vía a luz unha reflexión de Xela Arias sobre a creación poética na que afirmaba: Na poesía, coma na vida, non comprendo a ordenada sistematización; elixo unha sorte de anarquía. Quixera que o resultado dun poema fose un pasquín crítico, avisador e narcotizante. Tal declaración, feita despois da publicación do seu primeiro libro, Denuncia do equilibrio (1986), recolle dúas actitudes importantes na traxectoria da autora. Por unha banda, a anarquía que a levou a emprender camiños propios nuns tempos que ela mesma estabeleceu. Por outra, a dimensión crítica, social e tamén política —un pasquín— da súa escritura. A poesía foi a actividade literaria principal de Xela Arias. Nese territorio, que considerou verdadeiramente libre, foi construíndo e modulando unha estética singular. A poesía iniciática de Xela Arias debátese entre unha representación animada da natureza e un ensaio da escenografía urbana Cabalos e bolboretas alaranxadas Entrada a década dos oitenta, os versos da escritora comezaron a aparecer naquelas publicacións periódicas que abrían as súas páxinas á poesía. O suplemento “Guieiro” de A Nosa Terra e a revista Dorna acolleron o que até este momento temos por primeiras composicións da autora. Nos anos sucesivos faríano tamén o xornal Faro de Vigo, as revistas Neboeira, Espiral, Carel, Festa da palabra ou Treboada, e os fanzines Katarsis e As follas de Sísifo. Desta poesía de xuventude destaca a vocación experimentadora no plano formal, con xogos na disposición do verso e os espazos en branco, e coa incorporación de elementos caligráficos. En moitos casos, o poema aparece acompañado por unha ilustración ou mesmo forma parte dela, como aconteceu en composicións ilustradas por Xosé Guillermo ou Pedro Sardiña. O achegamento da poesía a outras linguaxes será un dos trazos que caracterice a traxectoria da escritora. Os primeiros poemas de Xela Arias déronse tamén a coñecer en recitais, frecuentes naquela altura, e, de maneira especial, no Festival da Poesía no Condado, ao que acudiu con regularidade desde 1983. As publicacións anuais derivadas deste encontro son tamén fundamentais para a reconstrución da biografía poética da autora. A poesía iniciática de Xela Arias debátese entre unha representación animada da natureza e un ensaio da escenografía urbana desenvolvida posteriormente en Denuncia do equilibrio e Tigres coma cabalos (1990). Neste conxunto de composicións apréciase unha vontade de experimentación lingüística materializada na alteración da sintaxe e na incorporación de neoloxismos. Este trazo, xunto coas orixinalísimas imaxes creadas as máis delas a partir do universo animal, formarán parte no sucesivo da súa poética: amaranunca as estrelas reverdecidas as orquídeas o amor o pavo real cabalos e bolboretas alaranxadas nubes e versos bicos bicos agarima o son blues blues (Espiral, 1983) A innovación de 'Denuncia do equilibrio' non se atopa só na orientación temática senón tamén, e sobre todo, na forma Relátome polo paseo arriba mergullada O primeiro libro de poemas de Xela Arias, Denuncia do equilibrio (1986) foi rematado, conforme a autora datou, en 1984. Malia aparecer dentro da colección Ventobranco, de Xerais, tanto a capa como o deseño foran creados polo pintor Xosé Guillermo, quen introduciu, mediante a técnica do collage, elementos gráficos que remiten ao universo urbano. A autora explicou en varias ocasións o título, que resumía o obxectivo de sacar á luz aparentes equilibrios que en realidade agochaban a tensión e o conflito. Moitos anos despois explicaría, nunha entrevista concedida a Ana Romaní, como a poesía debía indagar e cuestionar a orde das cousas. A innovación de Denuncia do equilibrio non se atopa só na orientación temática senón tamén, e sobre todo, na forma. A obra reflicte o proceso de experimentación iniciado na produción anterior. A expresión renuncia a unha boa parte dos signos de puntuación e a sintaxe rota, violentada por estrañas colocacións pronominais, vólvese deliberadamente estraña: “se escandalizo o interior derroto peixes lubinas / caranguexos”. A gramática xera constantes neoloxismos (“empuxadamente”, “voluptuoseando”) ao tempo que a animalidade e a violencia son a materia prima para a creación de poderosísimas imaxes: “cabalos / desbocados / polas praias / da cidade”. O espazo urbano, pouco frecuentado até o momento na poesía galega, acada centralidade neste libro no que as rúas e as prazas son constantemente percorridas por un suxeito por veces deslabazado: Pásote Dou outra volta Relátome polo paseo arriba mergullada. Polo seu contido e pola súa estética, Denuncia do equilibrio afastouse das escollas maioritarias dunha época etiquetada nas historias da literatura galega como poesía dos oitenta: o culturalismo, o preciosismo e o gusto barroquizante e o regreso a temas clásicos. Un tempo de espectáculos, lanternas e acibeches A curiosidade de Xela Arias por experimentar na relación da poesía con outras artes volveuse poñer de manifesto na súa participación no proxecto que deu lugar ao seu segundo libro, Tigres coma cabalos (1990). O volume, con fotografías de Xulio Gil e poemas da autora, é o resultado dun traballo conxunto no que as dúas linguaxes se sitúan a un mesmo nivel para conformaren unha obra conxunta: “Nin pés de foto, nin ilustracións ó texto. Se tal, a historia”, advirten. A poesía de Xela Arias interactúa cunha selección de fotografías de corpos espidos en diferentes poses, todas elas tensas, nun escenario decorado apenas por elementos dun atrezzo teatral. A propia autora exhibe o seu corpo nunha obra que se achega máis ao libro-obxecto que á literatura erótica na que foi máis dunha vez erroneamente incluído. Os poemas de Tigres coma cabalos abordan aspectos diversos das relacións humanas, do encontro ao desencontro e da atracción á violencia. Esta última ten unha forte presenza na obra e dá lugar a inquietantes imaxes, como “revirácheste, / E botaches os paxaros contra os mobles” ou “nos machados da túa voz balazos / de incontinencia”. A tensión maniféstase tamén na complexidade das relacións entre dous suxeitos que se moven por un escenario novamente urbano, por veces noctámbulo e marxinal. A animalidade anunciada no título plásmase neste libro en suxestivas imaxes asociadas á irracionalidade, a paixón e a violencia. Tal acontece en versos como “bate / en min a furia dos escualos” ou “tigres coma cabalos abrasados, / coma cabelos en rebelión; / renxidos!”. A dimensión social, na que a autora insistiu nun intento de corrección dalgunhas das lecturas que se estaban a facer del, resulta especialmente evidente naquelas composicións nas que a voz poética fai unha reflexión crítica sobre contemporaneidade: Son dun tempo de espectáculos, lanternas e acibeches comigo. En 'Darío a diario' faise tamén explícito o desexo, comentado pola propia escritora, de transmitirlle ao seu fillo un código de valores co que se enfrontar ao mundo Pola cidade sen ramplas nas aceras Unha sorte de aparte na poesía de Xela Arias é Darío a diario (1996), escrito a raíz do nacemento do seu fillo. O libro aborda a experiencia da maternidade desde un punto de vista que resultou innovador por dúas razóns: por se escribir esta desde vivencia cotiá e non desde a idealización: “Imos, meu ben, camiñar sereno / pola cidade sen ramplas nas aceras”; e por estender o tratamento do tema ao plano social: “Non sangue do meu sangue. / Non carne da miña carne”. Outra particularidade da obra é a adaptación do rexistro ao destinatario ao que vai dirixido. Deste xeito, a voz poética bota man dunha segunda persoa arroupada con vocativos afectuosos e referencias á literatura (popular) infantil. En Darío a diario faise tamén explícito o desexo, comentado pola propia escritora, de transmitirlle ao seu fillo un código de valores co que se enfrontar ao mundo, ao tempo que conclúe, en sintonía cos feminismos que rexeitan visións esencialistas da maternidade, que “hai posible en ser muller un privilexio imposible de transferir”. Nin o social nin o establecido O exercicio de experimentación coa morfoloxía do idioma reflíctese no título do derradeiro libro de poemas de Xela Arias, Intempériome (2003). A fórmula do neoloxismo víñaa ensaiando desde había case unha década, como mostran os versos “Independénciome para que eu saiba / onde eu quero estar atada” (1994), “Inmaculábante” (1997), “Camelízateme” (1999) ou “Intempériateme” (2002). Algunhas coincidencias textuais cunha autopoética de 1994 e o recitado de partes do libro, en 1999 e 2000, en espectáculos poético-musicais fan pensar nun proceso de escritura demorado. Como o título adianta, o suxeito, que se sitúa “por elección” nunha marxe –“a miña querida sida”, “a lei de me nacer así tan negra, por elección”–, exponse a unha intemperie desde onde describe unha situación de crise e formulan unha serie de reflexións derivadas desta. A este propósito responde a estrutura do libro, conformada por unha sección cun único poema logo, seguida de dúas con poemas breves. A linguaxe de Intempériome é especialmente tensa, mesmo quebrada –“Ba / léirate / me // [...] Me / diocratízaste / me”– e a voz poética interpela a quen le mediante o emprego de constantes imperativos que por veces converten o texto en consigna: “Realízate / no traballo / e acouga / a intención / da sabotaxe” e fan do libro a proposta poética máis radical da autora: Nin o social nin o establecido. E non hai xuíz aquí. Sabemos da morte o legado inútil Sobre o efémero da existencia reflexionaba a escritora no poema “De certo, a vida ía en serio”, no que dialogaba cunha composición do poeta catalán Jaime Gil de Biedma. A morte chegou intempestiva cando Xela Arias estaba a preparar a presentación do seu último libro e a colaborar nun novo proxecto interactivo, neste caso de poesía e música, con Fernando Abreu. Ao legado poético que deixou cumpriría engadir, pola relevancia do seu significado, algúns textos soltos: o que escribiu para o libro de homenaxe a Rosalía de Castro, Daquelas que cantan (1997), titulado “A de quen comprende...”, onde proclama “Nada novo, inmaculada Rosalía. / Tal sempre mulleres confinadas na construción / doutros”; e os que escribiu a raíz da catástrofe do Prestige –“Dignidade”, “Never more” e “Cadáver de Man”–, que ilustran dimensión máis comprometida dunha poesía concibida como un “pasquín crítico, avisador e narcotizante”.