Peste: Bestas e relixión en Sabucedo

Toda festa de orixe popular garda certa mitificación, simbolismo e identidade. A tradición oral sobre a Rapa das Bestas de Sabucedo fíase cun compoñente relixioso. A veciñanza desta parroquia da Estrada cre que xurdiu dunha gran peste que afectou a comarca de Tabeirós-Terra de Montes. Dúas irmás de Sabucedo ofrecéronlle ao patrón da parroquia, San Lourenzo, un par de bestas da súa propiedade se as defendía da epidemia. Pasada a peste, as mulleres cumpriron o seu ofrecemento e doaron as dúas bestas ao párroco. Cos anos, os cabalos salvaxes multiplicáronse nos montes da bisbarra. "Pódese dicir que esta tradición encontra certos apoios nalgúns topónimos que lle dan verosimilitude histórica", explica o teólogo e doutor en Filosofía Manuel Cabada Castro no libro A Rapa das Bestas de Sabucedo. Historia e antropoloxía dunha tradición (Ir Indo). Mentres durou a peste, as dúas irmás, coñecidas como "as vellas", refuxiáronse nunha cabana próxima á aldea. Aínda hoxe se conserva o topónimo A Cabana, unha veiga próxima na que se atoparon pedras levantadas a modo de paredes. Carballeira das Vellas, Fonte das Vellas e Lebagueiras Vellas son outros dos lugares que chegan até nós. As orixes dunha tradición A epidemia á que se remontan as orixes desta rapa puido ter lugar na metade do século XVI. Até o desenvolvemento das vacinas, foron moitas as doenzas víricas que chegaron á Galiza. Aínda que as máis lembradas foron as dos séculos XIV e XV, a que daría lugar á lenda de San Lourenzo sería a peste bubónica de 1567, que tivo unha grande incidencia no Couto de Codeseda e afectou a esta parroquia, a Liripio e a Sabucedo, facéndose notar tamén no Grove, Caldas de Reis, Noia e en Rianxo. A Codeseda e Sabucedo tería chegado a epidemia desde O Grove, seguindo a liña do Umia, e desde Portugal. En maio de 1569 afectaba a Vigo e Compostela, onde deixou, segundo o escrito, 8.000 persoas. "A cidade de Santiago resistiu intentando impedir a entrada persoas que se supoñía que estarían infectadas pola peste, entre elas, as do Couto de Codeseda", recolle Cabada. De feito, o procurador xeral e os rexedores de Compostela en 1568 ordenaran situar en cada unha das entradas da vila un memorial dos lugares afectados. A importancia do foco de Codeseda foi tal que ocupou o segundo lugar do citado memorial, após O Grove. As chuvias torrenciais de 1571 deixaron sen efecto a peste, que voltaría en 1578 e en 1598. Destas epidemias, expón Cabada, "non pode haber constancia nos documentos parroquiais de Sabucedo, que se empezaron a escribir a finais do século XVII, cando estas enfermidades comezaron a perder a virulencia de tempos anteriores". O estudoso considera que as pestes do século XVI "poderían parecer demasiado temperás como comezo ou orixe da rapa" de termos en conta o escaso número de bestas recollidas no Libro de Fábrica da parroquia. Porén, advirte de que "non se pode deducir das poucas vendas de poldros nesa época que fose moi reducido o número de bestas, pois a finais do século XIX a venda de das crías foi case nula, e había un bo número de bestas", engade. "A cuestión da relación entre a tradición oral popular das irmás e as primeiras noticias escritas sobre as bestas nese momento carece de resposta definitiva", advirte quen fora profesor da Universidade Complutense de Madrid. Nas primeiras anotacións do Libro da Fábrica, escritas a finais do século XVII, bestas e vacas, coas súas crías, formaban parte do patrimonio da Igrexa. O primeiro reconto oficial das bestas de San Lourenzo data de 1724, "35 eguas e poldros". Hoxe das 400 bestas que percorren os montes de Sabucedo, as do santo representan a metade, case 200, segundo os datos fornecidos a este medio pola Asociación da Rapa das Bestas de Sabucedo. A principios da década dos noventa do século pasado, as bestas do santo eran, tan só, un terzo. Ás coñecidas como bestas do santo fanábanselles as orellas cando eran unhas crías (mutilación que xa non se realiza) e, unha vez os poldros facían un ano de idade, eran marcados a lume, ben na coxa ben na anca, coa grella, símbolo de San Lourenzo. Os cabalos xefes das greas de bestas son sempre "do santo" e no curro os aloitadores só rapan as bestas que pertencen a San Lourenzo, pois o resto son de particulares", afirman fontes da asociación. En Sabucedo non só aloitan os homes. Tamén o fai algunha muller, que continúa o papel daquelas veciñas da aldea que, cando tivo lugar a represión, se encargaron de organizar a rapa das bestas. Segundo Cabada, a primeira vez que se cita nun documento eclesial o acurramento das "eguas do glorioso San Lourenzo" é en 1733. A palabra "curro", que naquel momento se refería ao adro da igrexa, aparecía en 1742. Foi en 1778 cando o párroco de Sabucedo, Felipe Carabeo, solicitaba a construción dunha edificación propia para as tarefas da rapa ao lado do templo. Na documentación histórica que ten a ver coa Rapa das Bestas son frecuentes as alusións ao viño que, até ben entrado o século XX, corría por conta da Igrexa. No ano 1742, salienta Cabada, anótase nos documentos eclesiais: "unha canada de viño que se gastou o día que trouxeron as eguas ao curro", por valor de 15 reais. Un ano despois, citábase o gasto de dúas canadas de viño a 24 reais e en 1744 son 46 reais, co mesmo consumo, que "se gastaron cos veciños nas dúas ocasións que foron buscar as eguas ao monte e a marcar os poldros novos". Durante o resto do século XVIII, os gastos das baixas oscilan entre os 19 reais de 1746 e os 56 de 1759. A través do Catastro de Ensenada coñécese que o viño tivo en Sabucedo unha boa tradición de transportistas ou arrieiros, "é posíbel que tal tradición tivese a súa orixe na antiga dependencia servicial de Sabucedo do mosteiro de freiras bieitas de Codeseda, xa que sabemos que este mosteiro tiña posesións na bisbarra vitícola do Ribeiro". Até mediados do século XX mantívose a tradición que levaba a Igrexa a sufragar o viño. O crecemento do número de bestas de particulares e a desaparición do oficio dos arrieiros levou ao remate da ofrenda eclesial de viño aos participantes na rapa. Petróglifos O simbolismo do cabalo en Sabucedo remóntase aos petróglifos que se atopan nos montes da comarca. No monte da Planzadoira, xa no concello de Campo Lameiro, obsérvanse varias penas con petróglifos entre os que se atopan representados cabalos e xinetes. Antonio de la Peña e José Manuel Varela estudaron estes gravados, que se distinguen dos que representan cervos porque prescinden da cornamenta e presentan unha longa e espesa cola. As máis das veces sobre eles aparece unha figura antropomorfa en postura de equitación ou de aloita. Ambos os investigadores sinalaron que estas escenas poderían constituír "representacións da vida cotiá totalmente secularizadas ou ben escenas mitolóxicas" ou mesmo "posíbeis significados como imaxes de seres extraordinarios ou ben representacións sacralizadas dalgunha divindade". Daqueles montes ateigados de cabalos salvaxes dos que fica constancia nos petróglifos tan só quedan en Sabucedo ao redor de 400. O descenso do número de bestas é acusado no conxunto da Galiza. En todo o territorio nacional existen ao redor de 8.000, menos da metade que hai dez anos. "A caída débese, sobre todo, á normativa implantada pola Xunta co microchip", sinala Paulo Vicente Monteagudo, presidente da Asociación da Rapa das Bestas de Sabucedo, en referencia ao custo da implantación do dispositivo. "Moita xente que tiña bestas no monte desfíxose delas porque non estaba disposta a pagar o que requiría a identificación", agrega. No caso desta parroquia da Estrada, explica, engádese "o mal estado do monte, no que o toxo medra sen parar debido ao cambio de usos do terreo. Hoxe en día ninguén roza o toxo, co cal, aos animais élles imposíbel entrar con tanta matogueira". O presidente da Asociación Rapa das Bestas de Sabucedo considera que a recuperación da especie, pura raza galega, pasa pola axuda das Administracións públicas. "Precísase que vexan a besta como unha rozadora natural, como un elemento fundamental da biodiver-sidade da Galiza", afirma Paulo Vicente Monteagudo, que empraza á limpeza do monte "para que a besta poida seguir vivindo en liberdade". Proxecto GOI Considerar a besta un factor indispensábel da biodiversidade é un dos eixos sobre os que pivota o Proxecto do Grupo Operativo de Innovación (GOI) formado pola Asociación Rapa das Bestas de Sabucedo, a Universidade da Coruña, 3edata e INGACAL, e que conta co cofinanciamento do Fondo Europeo Agrícola de Desenvolvemento Rural. O proxecto pretende valorizar as bestas e o seu sistema tradicional de manexo, así como salientar o seu patrimonio biolóxico e cultural e a importancia dos servizos que prestan ao ecosistema, que é de vital importancia no control das matogueiras. É imprescindíbel, así, na prevención dos incendios forestais e na protección e conservación do hábitat. Entre as accións ao abeiro desta inciativa destaca o seguimento e a monitorización das greas mediante colares GPS que facilitan a localización e permiten describir o uso que fan da vexetación, así como detectar puntos conflitivos onde poderían cruzar estradas ou accederen a leiras. A través de drons tamén se consegue localizar as greas, sobre todo, nas zonas máis remotas. A próxima cita Aínda que as persoas propietarias dos cabalos acoden con frecuencia aos montes de Sabucedo, a próxima cita anual da Rapa das Bestas, unha das romarías máis antigas da Galiza, e declarada Festa de Interese Turístico Internacional, decorrerá este ano do 3 ao 6 de xullo. O seu foco de interese céntrase no curro, onde, alén de cortaren as crinas dos animais, ten lugar a desparasitación interna dos cabalos. Mais antes dos acurramentos, reviste unha grande importancia o ascenso ás zonas altas do Montouto, na mañá do sábado, para localizar e xuntar as greas, antes do mediodía, nas Lamas, ao pé do monte Cábado. Son milleiros as persoas que agardan a chegada dos cabalos a Sabucedo para ver como se dirixen a Cataroi, unha grande extensión valada, onde fican até seren desprazadas ao curro. Todo este proceso vívese como símbolo da propia existencia como pobo, que reafirma a súa identidade como colectivo.