Pequeno gran Cinema Paradiso

Na película Malditos Bastardos, de gran tirada e director de éxito, Quentin Tarantino, unha das protagonistas, Shosana Dreyfus, xudía, nunha relación sentimental cun home negro, con quen dirixe un cinema, prende lume a unha pira de celuloides, rolos de cinema, ocultos detrás dunha pantalla. No salón atópase, neste filme, o propio ditador de Alemaña, Adolf Hitler, e a súa banda celebrando a ocupación nazi de Francia. A escena, dunha película dun director con licenzas extravagantes pero americano, hexemónico, comercial e exitoso, fálanos non só das fantasías de medio mundo civilizado -prenderlle lume ao Führer- senón da volatilidade dun material, o celuloide, e dun contido, o cinema, que pode arder e prender conciencias tan rápido como na cinta de 2009 (sen mortos polo medio). Os "small cinemas", ou cinemas pequenos, non son coñecidos por acadar a billeteira dunha película de Tarantino, pero si son un valor en alza para un público que se quere apartar do maioritario, do que xa coñece, para internarse nas marxes e, co paso do tempo, erixirse nunha alternativa cun público conformado e un circuíto propio para funcionar, coñecerse e desfrutarse. Diso, e en múltiples idiomas, falouse na duodécima edición do congreso Small Cinemas, decorrida os pasados días 28 e 29 de outubro na facultade de Ciencias da Comunicación da Universidade de Santiago de Compostela (USC): "Este congreso leva 12 anos realizándose, é itinerante, está sendo entre Europa e os Estados Unidos, xa que unha boa parte son profesoras que están en campus americanos. No Estado español fíxose en Euskadi e, na península, en Lisboa. Na anterior fora en Romanía, e este ano desenvolvémolo aquí", comenta ao teléfono Marta Pérez Pereiro, investigadora e docente e a organizadora este ano do congreso, que fala para Sermos Galiza nun bus de camiño a Santiago, tras o descanso despois de dúas xornadas intensas onde a vida académica se abriu ao mundo con ganas de repetir. Cinemas cuxa calidade supera a fronteira Profesionais de todo o mundo tiveron cita vía streaming ou no tradicional formato presencial para discutir e conversar ao redor dos cinemas periféricos con temáticas cada vez máis centrais, como a igualdade, a diversidade e o respecto ás linguas: "Este é un congreso temático, específico, que pivota ao redor da distribución dos pequenos cinemas, e ao redor da conservación do material destes pequenos cinemas. As filmotecas, por exemplo, teñen enormes dificultades para conservar os filmes". Pídolle a Marta que nos faga unha definición, que significa, nun mundo que navega nos riscos da globalización, falar de "cinema pequeno". "Desde o punto de vista teórico, seguimos a definición de Mette Bjork, que definía en 2007 os pequenos cinemas como aqueles de países pequenos, nacións sen Estado ou entidades curiosas como o caso de Hong Kong, entra aí o concepto de fraxilidade neste caso, non? Tamén o das comunidades dentro das nacións, está ligado así mesmo á cuestión lingüística, falamos de linguas minorizadas e minoritarias"; para iso, a profesora viguesa radicada en Compostela pon o exemplo do cinema danés, un cinema nunha lingua con moitos menos falantes que o español ou o inglés pero cuxo éxito e calidade faino valer e ser consumido fóra das súas fronteiras; "é unha cuestión de comunidades", conta Pereiro, comunidades que teñen en común aquilo que non é doado atopar a grande escala, alí, unha vantaxe. O reto: prosperar no algoritmo das plataformas audiovisuais Mais o reto está en converterse en alternativa e aproveitar aquilo que supón, de primeiras, unha desvantaxe, para facerse oco e poder chegar ao seu público: "Está a parte do cinema europeo ou comercial, é un cinema periférico. Existe unha gran diversidade, esta gran diversidade fai que sexa difícil facerse visíbel dentro do tramado da distribución actual, que é moi complexo, pero poden atoparse nichos de atención dentro das plataformas", explica Pereiro, que non é allea a un cinema que, como no resto de brazos do tecnolóxico ou do visual, se acelera progresivamente -en elaboración e consumo- co paso do tempo, mais atopa excepcións como a curta documental Dores, que pode considerarse un cinema pequeno que atopou saída grazas a unha plataforma, Filmin, que a emitiu durante un período de tempo: "Dores vai dun festival a unha plataforma, onde consegue moitos máis visionados. Consegue un número de espectadores maior, faina visíbel durante un espazo de tempo moi breve... a caducidade dos filmes é inferior á dun iogur. Esta é unha industria que devora, que se alimenta da novidade, hai que aproveitarse de todo o que poida servir para potenciar a visibilidade da túa película", resume a profesora, que engade que estas plataformas, se ben son campos de batalla e lugares onde medrar, seguen a ser lugares moitas veces non amigábeis para un tipo de cinema que, sexa por vocación ou por necesidade e vontade, quere saír das marxes do normativo. "Se non hai algo específico no que destaque a túa película queda como dentro dun saco. Depende da plataforma. En Filmin, por exemplo, hai unha colección de cinema galego, hai unha colección de cinema en euskera… Pero nas plataformas máis grandes non hai etiquetas deste tipo, agrúpanse por xéneros e temáticas". Pereiro pon o foco no ecosistema dos festivais de cinema. Estes crearan os "cines nacionais" coas novas vagas, cando comezaban a aparecer películas similares eran agrupadas dentro dunha etiqueta, pero agora, di a profesora da USC, "as plataformas etiquetan por temas para o seu consumo global. Como consumidores xa non pensamos en "novo cinema romanés" senón na temática do aborto, por exemplo. Entón desaparecen moitas películas que non caben nunha etiqueta". O Novo Cinema Galego e o risco da "autoexotización" Unha destas etiquetas é a do chamado "Novo Cinema Galego". A secretaria da Real Academia Galega, catedrática e cineasta Margarita Ledo, que abriu estes coloquios, recoñece esta etiqueta como identificábel pero, matiza, respectándoa, que adoece de certa "autoexotización" a combater para, precisamente, facer que este cinema perdure. "É complexo. En pequenas cinematografías hai tendencia cara á autoexotización como revalorización fronte ao outro. Ten que ver cos mecanismos de poder; é un perigo que as pequenas cinematografías teñen como autodefensa, pero non é ese o camiño, senón funcionar en pé de iguais. Hai unha frase de Jacques Rancière que di "compórtate como igual no mundo da desigualdade, se non, estás perdida"; esa é a chave do feminismo, por exemplo. Non exotizarse, non pórse só o perifollo, non é esa a cuestión, non é extrapolar a paisaxe. Non vou facer unha crítica porque entendo que se trata dunha autodefensa", di a teórica da comunicación. Pérez Pereiro enfatiza, como Ledo, nese carácter autoexótico, case cousificador, que envolve parte deste "novo cinema". "No novo cinema galego hai unha tendencia cara aos elementos ruralizantes que ás veces están de forma turística, isto afírmao Alberte Pagán, hai unha tendencia a unha Galiza tópica, "máxica", de mundo de lendas, que fóra do país debe vender bastante pero ten un exotismo implícito que é a imaxe da Galiza como periferia do Estado", reflexiona, mentres tamén explicita que cantas máis películas sobre o rural haxa, "mellor", pero, matiza, "boto de menos a imaxe dunha Galiza rururbana, onde vive a maioría da poboación. Non vives nun núcleo de poboación grande, vives nun de tamaño medio, por que non se trata iso? Falo de Vilagarcía, Ribeira… Hai unha tendencia moi obvia de ir ao rural, a certa idea dunha pureza, cando en realidade hai máis Galizas, boto de menos un cine máis explicitamente político". Unha necesaria protección das linguas Ledo amósase, da súa banda, tamén preocupada polo tratamento lingüístico no ecosistema audiovisual do Estado español; pon o foco no ocorrido hai escasos días, cando Esquerra Republicana de Catalunya chegou a un acordo co Goberno estatal para blindar, en forma de cotas de emisión, producións en catalán e no resto de linguas oficiais, o vasco e o galego: "As nacións sen Estado reivindicamos esa medida na nova Lei do audiovisual, mentres esteamos no mesmo Estado, existe a obriga de garantir o dereito á expresión e comunicación nas nosas linguas. Non se está a transgredir nada, quérense combater situacións retrógradas", expón Ledo, que recalca que no grupo de investigación que dirixe, o Grupo de Estudos Audiovisuais, "levamos desenvoltos proxectos co aval do Ministerio, con resultados positivos sobre este tema, outra cousa é que as institucións fagan caso. No contexto galego, faise caso omiso", di a cineasta en relación á Xunta. A batalla, expón, está no subtitulado: "Débese acceder a eses filmes e a sociedade debe poder acceder a eses filmes, e esa é a chave de programas europeos como Europa Cinemas. Alí onde haxa diñeiro público iso debe estar garantido. As grandes plataformas tamén están sometidas ao interese xeral, no caso do Estado español, ofertar o produto nas linguas oficiais do Estado", defende a catedrática, que tamén manda recado á televisión pública galega ao redor da divulgación do contido destes small cinemas: "A Televisión da Galiza participa como coprodutora de moitos contidos que logo non exhibe. Non poden obviar a súa participación na creación pero logo censuran esa distribución. Non digo que sexan só as institucións as que deban promover, a propia sociedade fala diso. Creo que hai unha censura polos temas e creo que iso non o pode facer unha televisión pública". A igualdade para a muller, eixo tamén no novo cinema A muller, a igualdade, o feminismo que loita por acadala revélanse elementos cruciais para o futuro. Mariana Carballal, actriz e profesora de Comunicación Audiovisual na Universidade de Vigo, reivindica o achado do informe CIMA sobre o papel da muller no audiovisual galego, que fai unha extensa radiografía dunha situación de desigualdade cronificada en todos os eidos, fendas de xénero que van desde as actrices diante de cámara até o equipo detrás dela: "As máis destacábeis, e que son similares ás do audiovisual a nivel nacional, son as relacionadas coas taxas das mulleres na dirección, no guión, na dirección de fotografía e demais. Son destacábeis porque ademais inflúen dun xeito fundamental nos relatos que se ficcionan, nas historias contadas. Mentres as mulleres, ese 51% da poboación, estean infrarrepresentadas nestes postos, a consecuencia lóxica será que os produtos que nos chegan, dirixidos na maioría por homes, conten historias relacionadas con eles, onde teñen roles protagónicos e onde os seus relatos teñan un valor superior aos das mulleres", explica Carballal. Que as mulleres protagonicen un filme, explica a actriz, non garante que a igualdade estea presente nesa obra de arte, xa que "pode ser unha película protagonizada por mulleres, e dirixida desde un punto de vista patriarcal", denuncia a profesora, "onde as mulleres seguen desenvolvendo roles vistos desde un punto de vista machista, cousificadas, sexualizadas. Independentemente do lugar que ocupan social ou laboralmente. Mesmo podemos atopar filmes onde se pretende contar unha realidade feminista. Digo ben, onde se pretende, xa que, remarca, exponse unha realidade feminista, mesmo reivindicativa, para "un lavado de imaxe". Carballal amósase optimista sobre a receptividade, mais laméntase de que, despois de todo o esforzo destes anos, "case non se moven as cifras". Aínda así, reflexiona a coordinadora do informe, "pensamos e sentimos necesario seguir adiante con estes traballos. Canto máis analicemos, reflexionemos e coñezamos, máis medidas e ferramentas poderemos pór en pé para conseguir a igualdade". A dixitalización das filmotecas: "Pódese perder cine" A aplaudida dixitalización do material de arquivos e filmotecas supón, din os expertos, un risco engadido á conservación do prezado material que gardan nas súas arcas: "Así como o celuloide foi cambiando de soportes ao longo do tempo, pero máis ou menos consérvase e sábese proxectar, é unha conservación pasiva, a dixitalización esixe conservar cintas en até sete formatos distintos, cos requisitos de cada e un e os gastos aparellados", menciona Jaime Pena, conservador do CGAI-Filmoteca de Galiza e participante no congreso Small Cinemas. O conservador alude á redución de orzamento desde 2010 no organismo, que implicou a perda dos cursos que ofertaba para a cidadanía e baixou o número de proxeccións, e á dixitalización, dúas das principais causas da baixada de actividade dunha filmoteca que aínda non ten un director en exercicio cando a Xunta anunciou o concurso en marzo deste 2021. No mercado, coa redución de laboratorios que traten celuloides, os prezos incrementáronse e cada vez é máis difícil, sexa polos custos da dixitalización ou polo préstamo das cintas orixinais, desfrutar en sala dalgunhas obras de arte: "Antes alugabas unha película e ese celuloide circulaba sen problema. Hoxe en día o que antes custaba 1.000 euros agora custa 20.000. Non hai laboratorios, non se traballa en celuloide… O que non está dixitalizado non se presta".