Pardo de Cela: épica na historia galega

Cando cara a 1920, Antón Vilar Ponte e Ramón Cabanillas compuxeron xuntos a peza teatral O Mariscal sabían ben o que facían. O mariscal Pedro Pardo de Cela, un dos nobres galegos máis célebres de todos os tempos, rexurdía entre a escuridade dun pasado que para os senlleiros galeguistas merecía ser rescatado. Mais a diferenza dos personaxes pondalianos, fantásticos os máis deles ou inspirados nas antigas sagas célticas nomeadamente gaélicas, Cabanillas e Vilar Ponte desexaban dotar o pobo galego de referentes históricos, políticos e culturais de carne e óso, os mesmos dos que fora tradicionalmente despoxado. En realidade, ambos os dous, intelectuais comprometidos co país, estaban a seguir o ronsel de toda unha corrente literaria que ao longo do século XIX deitara a súa ollada sobre Pardo de Cela, un personaxe cuxo final casaba á perfección co romanticismo da época. Non só na pluma de autoras como Emilia Pardo Bazán atopamos a pegada do "Mariscal", tamén nos propios fundadores da historiografía galega contemporánea, tales como Vicetto ou Murguía, a historia de Pedro Pardo brillou con luz propia; unha chama que autores como Villamil Castro e mesmo parte da aristocracia galega contribuíron a manter ben viva ao longo dos séculos. Aínda que, como lamentaba o egrexio cronista mindoniense Francisco Mayán, non haxa en todo o país unha estatua dedicada á súa memoria, o feito de que hoxe sexan numerosas as rúas e prazas galegas que leven o nome de Pardo de Cela evidencia a dimensión da súa figura na sociedade galega. Aínda que, como lamentaba o egrexio cronista mindoniense Francisco Mayán, non haxa en todo o país unha estatua dedicada á súa memoria, o feito de que hoxe sexan numerosas as rúas e prazas galegas que leven o nome de Pardo de Cela evidencia a dimensión da súa figura na sociedade galega. Sen dúbida, a súa converteuse nunha das grandes historias épicas daquela Galiza do século XV, un reino cuxo trono fora definitivamente usurpado polos reis casteláns un século atrás; unha nación con lingua propia, tal e como lembraba o castelán Alfonso de Cartagena en 1434, que vivía entón as súas últimas décadas libre do férreo dominio que tempo despois estabelecerían sobre el os Reis Católicos. Nado cara ao ano 1425, o certo é que Pedro Pardo de Cela non pertencía a unha das liñaxes máis influentes da Galiza de entón, aínda que si mantiña vínculos estreitos coa poderosa Casa de Andrade, á que o seu pai, Xoán Nunes Pardo de Cela, servía. Non debía ser, con todo, Pedro Pardo un cabaleiro corrente. Axiña ascendeu socialmente da man da súa esposa, Isabel de Castro, membro da poderosa estirpe dos Enríquez, ao que pertencía entón o bispo de Mondoñedo Pedro Enríquez, tío −ou primo para algúns− da propia Isabel. Esta privilexiada familiaridade co bispo permitiulle a Pardo de Cela gozar de cuantiosas rendas do bispado, ao que servía como encomendeiro. Encargado das rendas episcopais, Pardo de Cela irá gañando unha crecente influencia no norte do reino na década de 1460, fortalecendo a súa casa e destacando en episodios especialmente convulsos. De entre eles, o máis relevante serían as revoltas antiseñoriais emprendidas polos Irmandiños entre 1467 e 1469, destinadas principalmente a limitar o gran poder duns señores feudais que non estaban a dispostos a renunciar nin á súa posición, nin aos dereitos que consideraban lexítimos. Mais a pesar de se presentar tradicionalmente como unha turba de campesiños, o certo é que nas filas dos Irmandiños tamén se atopaban nobres, fidalgos e representantes dos intereses urbanos. Do seu éxito e poderío dan boa conta o cento de fortalezas destruídas por eles en todo o reino, así como o feito de os grandes nobres galegos, como Pedro Pardo, ter que fuxir a Portugal e O Bierzo durante a guerra, ao se viren ameazadas as súas propias vidas. As ansias de vinganza de Pardo de Cela ao seu retorno pasarían á historia a través do preito Tabera-Fonseca, no que lle atribuiría ao Mariscal a vontade de levar á forca os sublevados que atentaran contra a súa familia, o seu patrimonio e os seus privilexios. Unha actitude que contrastaría fortemente co pragmatismo do conde de Lemos, consciente de que a base do seu status social residía precisamente nos seus vasalos. Na súa 'Relación de algunas casas y linages del reino de Galizia', o cronista galego Vasco da Ponte se referise a Pedro Pardo como un dos grandes señores de Galiza Mais se os choques coas Irmandades urbanas do reino marcaron a vida de Pedro Pardo, foron as intrigas cortesás da afastada meseta as que acabarían decidindo o destino do Mariscal e da súa liñaxe. Nesa época, o difícil reinado de Henrique IV de Castela (1454-1474) atravesaba un duro e longo enfrontamento bélico e político entre os defensores e os detractores do rei. Estes últimos reunidos na coñecida como Liga Nobiliaria, un grupo de magnates casteláns que ansiaban derrocar o monarca e situar no trono a algún dos seus irmáns, entre eles Isabel "A Católica". Neste conflito civil destacou o frustrado golpe de Estado perpetrado contra Henrique IV en 1465, e cuxo obxectivo non fora outro que coroar o seu irmán, o infante Afonso. Como castigo, o rei decidiu privar de privilexios e señoríos aqueles nobres implicados na conspiración. Entre eles atopábase Juan Pérez de Viveiro, un aristócrata castelán de ascendencia galega, ao que, como consecuencia da súa participación, Henrique IV desposuiría de diversos señoríos como o da vila de Viveiro, que pasaba a estar baixo a tutela real. No seu lugar, un ano máis tarde, en 1466 o monarca premiaba a fidelidade de Pedro Pardo, confirmándolle a alcaldía de Viveiro e concedéndolle diferentes privilexios económicos, así como o título de "mariscal". A súa posición no bispado mindoniense e a apoio real de Pedro Pardo á fronte de Viveiro, daquela un enclave económico de primeira magnitude, acabarían convertendo o Mariscal no maior señor da Mariña. Non estraña así, que anos máis tarde, na súa Relación de algunas casas y linages del reino de Galizia, o cronista galego Vasco da Ponte se referise a Pedro Pardo como un dos grandes señores de Galiza, capaz de axuntar baixo as súas ordes cincuenta lanceiros a cabalo e uns catro ou cinco mil peóns, talvez o maior poderío bélico do norte. No entanto, a morte de Henrique IV, o 11 de decembro de 1474, cambiaríao todo: comezaba a caída en desgraza do Mariscal. A campaña de desprestixio financiada pola Liga Nobiliaria axiña colleitaría os seus éxitos á hora de defender a Isabel "A Católica" como a única herdeira ao trono castelán. Nela tiveron un papel crucial os diferentes literatos e cronistas afíns a Isabel e Fernando, sendo os responsábeis de difundir a idea de que Xoana, a única filla de Henrique IV e herdeira lexítima, era, en realidade, filla dun home próximo ao monarca, Beltrán de la Cueva. O alcance da acusación foi tal que durante séculos se seguiría chamando a Xoana baixo o alcume de "La Beltrajena". Deste modo comezaba en 1474 a guerra polo trono castelán, disputado entre isabelinos e xoanistas, un conflito que, malia se presentar como unha disputa polo dereito de sangue, contiña un maior calado: na práctica estaba en xogo un achegamento político a Portugal, en virtude do casamento de Xoana co rei Afonso V de Portugal, ou a Aragón, da man do matrimonio entre Isabel e Fernando. A causa dos privilexios que Pedro Pardo recibira de Henrique IV, resulta posíbel que inicialmente a aposta política do Mariscal puidese ser favorábel a Xoana e Afonso V de Portugal. Así o afirmaron relevantes cronistas da época, algúns deles coetáneos e moi próximos a Isabel e Fernando, tales como Alfonso de Palencia ou Diego de Valera, referíndose a Pedro Pardo como aliado do rei portugués. Se esta fose, en efecto, a escolla política do mariscal, esta explicaría por si mesma o ataque que as tropas dos Reis Católicos libraron en Viveiro contra os homes de Pedro Pardo no ano 1477, en plena guerra sucesoria. Con todo, autores como Antón Xosé Meilán García tamén subliñan como un ano antes, en 1476, Pedro Pardo xa enviara un exército galego á batalla de Toro en favor dos Reis Católicos. Non resultaría estraño supor que, se cadra, as simpatías políticas, reais ou non, de Pedro Pardo dependeron da marcha dos acontecementos, de modo que a adhesión definitiva do Mariscal a Fernando e a Isabel se decantaría unha vez que o bando xoanista xa dera mostras claras de esgotamento, especialmente tras a negativa de Francia a apoiar ao monarca portugués. O Mariscal comezaba a se ver inmerso nunha serie de procesos xudiciais que acabarían facendo del un nobre proscrito, unha peza molesta cuxa ousadía e proximidade ao conde de Lemos espertaban suspicacias entre Fernando e Isabel no seu proxecto de descabezar politicamente o reino Fose isabelino convencido ou forzado polos acontecementos, o certo é que as relacións entre Pedro Pardo e os Reis Católicos nunca destacaron pola confianza mutua. O asalto e toma de Viveiro a man das tropas de Fernando e Isabel serviulles para se faceren co control da vila baixo o pretexto de liberala dos diferentes señores que a acosaban. Este control materializouse no cesamento fulminante de Pardo de Cela como alcalde de Viveiro en 1478. En opinión da investigadora Amparo Rubio Martínez, en realidade, a manobra servía a outros propósitos. Así o demostra a decisión dos monarcas de ceder as cuantiosas rendas da vila do Landro a Enrique Enríquez de Quiñones, mordomo real e tío do rei Fernando. Para facer efectivo o cobramento da rendas, Enríquez e os monarcas confiarían tal empresa a un criado deste, Fernando de Cerón, nomeado corrixidor da vila. A negativa de Pedro Pardo a aceptar a perda de todos os seus bens, algúns outorgados e outros tomados, supuxo a confrontación directa con Fernando de Cerón, quen comezou a acosar sen acougo o Mariscal até o punto de asasinar varios dos seus vasalos. É daquela cando Pedro Pardo, temendo pola integridade da súa xente, solicitaría a protección real. Un amparo que malia serlle concedido nunca entraría en vigor: o Mariscal era xa, a todas luces, unha persoa non grata para os novos monarcas e o seu círculo máis próximo. Tampouco a caída en desgraza do Mariscal pasou inadvertida ante o resto de poderosos; ao pouco, unha parte do propio bispado mindoniense intensificaría as súas demandas sobre a devolución das rendas que Pardo de Cela seguía a cobrar. O Mariscal comezaba a se ver inmerso nunha serie de procesos xudiciais que acabarían facendo del un nobre proscrito, unha peza molesta cuxa ousadía e proximidade ao conde de Lemos espertaban suspicacias entre Fernando e Isabel no seu proxecto de descabezar politicamente o reino para poder dispor libremente dos seus tributos e exércitos. Con este obxectivo Fernando e Isabel organizarían a creación dunha Santa Hermandad, destinada a facer cumprir a súa vontade nunha nación acusada de "rebelde". Para acadar este obxectivo, os monarcas confiarían a gobernación e sometemento do reino da Galiza a un coñecido aristócrata castelán, Fernando de Acuña. Perseguido polas tropas castelás de Acuña, en 1481 o Mariscal logrou fortificarse no inexpugnábel castelo rocheiro da Frouxeira. Alí, xunto os seus vasalos, resistiu Pardo de Cela un longo asedio que debeu manter a toda a nación en vilo e que supoñía, para o propio Acuña, unha humillación que cuestionaba a súa valía. Finalmente, en 1483, as tropas reais conseguían prender a Pardo de Cela, non polas armas senón a través do suborno dalgúns dos seus vasalos, tal e como recordaría Ramón Cabanillas en Na noite estrelecida (1926). A súa sentenza a morte foi inapelábel, executándose a finais do ano 1483, un 17 de decembro segundo a tradición, ou no mes de outubro segundo os datos achegados por Pardo de Guevara e Valdés. A súa decapitación fronte á catedral mindoniense causou unha forte consternación en todo o reino, especialmente entre a aristocracia galega que axiña se reuniría para acordar unha fronte común contra os enviados reais. A tensión debeu ser tal que os monarcas, temendo unha insurrección xeneralizada no reino, decidiron sacar temporalmente a Acuña da Galiza. A morte do Mariscal e as súas circunstancias comprometeran toda a empresa de dominación do reino, especialmente no que atinxía á parte económica, tan ansiada polos monarcas. Se ben é certo que Pardo de Cela nunca pretendeu erixirse en patriota ou mártir, non se pode obviar que a súa eliminación representou, para os propios cronistas casteláns, unha condición imprescindíbel para conseguir "domar" ou "sojuzgar aquel reyno" de Galiza Non foi a de Pardo de Cela, porén, nin a única nin a derradeira revolta dun nobre galego contra as tropas dos Reis Católicos. A ela sumáronse, ao pouco tempo, outras como a que protagonizou a súa propia familia no castelo de Caldaloba, e especialmente a do novo conde de Lemos, cuxa dimensión e gravidade acabaría exixindo a presenza dos propios monarcas en Ponferrada no verán de 1486. A diferenza deles, como sinala Carlos Barros, foi sen dúbida o tráxico desenlace de Pedro Pardo o que forxou a súa lenda xa desde o mesmo momento da súa execución. Malia que a súa fera resistencia na Frouxeira inspirou numerosos mitos entre as xentes da Mariña, o certo é que a imaxe denigrada e criminal que do Mariscal pregoaron as crónicas castelás nunca prosperou entre o pobo. En troques, ao longo da Mariña sobreviviu a memoria dun cabaleiro, guerreiro e ousado, dotado de atributos heroicos, que convertera A Frouxeira nun lugar épico, invicto. Así o demostra a composición do xa célebre "pranto da Frouxeira", escrito a comezos do século XVI, na que mesmo se compara a traizón ao Mariscal coa de Xudas na tradición bíblica. Mais se cadra, un dos feitos máis significativos da devoción que Pedro Pardo espertou na Galiza foi o estigma e o repudiamento público que acompañou aos traidores ao Mariscal −e mesmo aos seus descendentes− en gran parte do país. De vilán deostado polos cronistas casteláns a heroe louvado pola Xeración Nós, tras máis de cinco séculos da súa morte, a trepidante e controvertida vida do Mariscal aínda segue a ser obxecto de estudo e análise. Se ben é certo que Pardo de Cela nunca pretendeu erixirse en patriota ou mártir, non se pode obviar que a súa eliminación representou, para os propios cronistas casteláns, unha condición imprescindíbel para conseguir "domar" ou "sojuzgar aquel reyno" de Galiza: eis, talvez, a verdadeira causa da morte do Mariscal. A guerra sucesoria entre Xoana ("A Excelente Senhora") e Isabel ("A Católica") A morte de Henrique IV, e a posterior guerra sucesoria, obrigou os diferentes poderes galegos a se decantaren por unha ou outra candidata nun momento en que o país aínda se atopaba tremendamente debilitado a causa da Gran Guerra Irmandiña. Por outro lado, o conflito colleu a aristocracia galega, e aínda o estamento eclesiástico, fragmentado en diversos bandos irreconciliábeis, de modo que o problema sucesorio resultou especialmente complexo: unha escolla errónea podía supoñer a ruína de toda unha liñaxe, tal e como un século antes acontecera coa poderosa familia dos Castro. Nesas circunstancias, non estraña que a ambigüidade política imperase no reino até se coñecer o desenvolvemento dos acontecementos bélicos.Se cadra, a opción política adoptada por Pedro Pardo neste asunto de vital importancia represente un dos puntos máis controvertidos da vida do Mariscal, e aínda dos máis escuros. A vinganza de Fernando de Acuña Estreitamente vinculado á Liga Nobiliaria que lograra impoñer no trono a Isabel, Fernando de Acuña, fillo do conde de Buendía, chegou á Galiza acompañado dun corpo armado composto por 300 mercenarios casteláns. Desde a súa chegada ao reino en 1480 a Hermandad deixou un rastro de medo e devastación ao seu paso, derrocando máis de medio cento de fortalezas e aplicando penas sumarísimas aos contrarios aos reis que provocaron o exilio de centos de familias galegas a Bretaña e Portugal. Axiña Pedro Pardo de Cela se convertería nun dos obxectivos de Acuña. Na rivalidade entre ambos pesaba un forte cariz persoal, pois como lembra Anselmo López Carreira, a irmá do gobernador, María de Acuña, non era senón a esposa de Juan Pérez de Viveiro, quen anos atrás perdera o seu señorío ante o Mariscal. Non só iso, Pérez de Viveiro era, ademais, un home especialmente próximo aos novos monarcas; no seu propio pazo valisoletano casaran secretamente Fernando e Isabel en 1469.