O paradoxo do percebe

Son as 9 e media da mañá do 17 de decembro e a percebeira Mari Lista sobe a paso tranquilo a costa do Faro Roncudo, en Corme. Cando chega ás rochas que envolven o pé da torre, pousa os seus ollos azuis con detemento no mar, observando o lugar onde minutos despois baixará a faenar no inicio da campaña do percebe previa ao Nadal. Escollendo o nivel de risco que está a piques de asumir. Mirar o mar é algo que os percebeiros teñen como ritual, conscientes de que o seu modo de vida consiste, paradoxalmente, en arriscala. "Quen non entenda por que o prezo do percebe non baixa este ano, que veña aquí e vexa como traballamos. Hoxe temos ondas de catro metros e chegamos a telas de sete. É máis, eu penso que o prezo debería subir aínda máis", sinala esta traballadora, que deixou o seu emprego nunha fábrica de Arteixo hai 20 anos polas rochas do Roncudo. O prezo do percebe é un dos temas máis repetidos nestas datas nos medios de comunicación, ao que se suma este ano a pandemia do coronavirus e o parón de pedidos na hostalaría, un enfoque que tende a deixar nun segundo plano as condicións de traballo nas que se enmarcan os percebeiros, dependentes do mar para poder faenar en condicións. "Nós temos que traballar coa marea baixa, non podemos arriscar porque o mar non espera por ninguén. O mar bótanos fóra da pedra", engade Lista. Os profesionais de Corme insisten en subliñar que o percebe non é un produto caro, e menos nesta época do ano. "Todo o marisco leva prezo nestas datas", puntualiza Roberto Vidal, patrón maior da confraría, quen aclara que, lonxe do que se poida pensar, traballar no percebe non é ningún choio. "Cando comecei, en 2002, había 100 percebeiros en Corme e agora só quedamos 30. A xente nova non se tira, e a que se tira bota un ano escaso porque todo o mundo pensa que vai andar nos percebes e que se vai facer de ouro. Pero non é así, quitando o mes de Nadal e os meses de xullo e agosto, o resto do ano non vives. Para manter unha familia, só co percebe non chega", explica. N esta campaña de Nadal, as percebeiras e percebeiros de Corme venderon o percebe a un prezo que oscila entre os 150 e os 260 euros. Malia que o custo pode parecer elevado, os profesionais convidan a ver as condicións de perigo baixo as que traballan, que este ano volveron ser notábeis Todos os percebeiros e percebeiras que están hoxe no Roncudo teñen os ollos no mar cando comeza o traballo, xusto unha hora e media antes da baixamar. A partir dese momento, ponse en marcha cantil abaixo, coa ferrada na man e a mandileta arredor da cintura, e os seus ollares viaxan do mar á rocha e da rocha ao mar durante as case tres horas que dura a xornada de traballo, antes de que a preamar os engula. As persoas que viven na Costa da Morte están cansas de saber que ao mar hai que terlle respecto. E este decembro, ademais, declarouse en rebeldía. Os percebeiros quéixanse de que hai moito mar, unha marea morta que dificulta o traballo. Tres días antes do inicio desta campaña de Nadal as ondas levaron a Francisco Lema, percebeiro de 59 anos da confraría de Laxe. Aquí non fai falla nin mencionalo, porque hoxe todos carrexan a sombra da traxedia no rostro. "Cando faleceu Paco, lembro que foi nunha segunda feira, estivemos segunda, terza e media cuarta feira moi mal, case non se traballou", conta Roberto Vidal, percebeiro de mar e patrón maior da confraría de Corme. Aínda que na quinta feira e na sexta as condicións melloraron, e tamén os días previos á Noiteboa, saben que a súa localización, no corazón da Costa da Morte, é a menos favorábel. "Vivimos e traballamos na peor zona. Hai confrarías das Rías Baixas que traballan máis a miúdo grazas ao tempo. A nós anúnciannos cinco ou seis metros de mar e xa nos amola. Moitas lanchas deciden marchar para A Coruña ou mesmo a Malpica, que está preto, porque alí cambia o tempo totalmente", engade o patrón maior. Ao feche desta edición, na semana previa á noite de fin de ano, o mar non daba sinais de mellorar. Na táboa de mareas prevíanse ondas de oito metros para a segunda feira 28 e de seis para a terza. "Iso quere dicir que deberiamos ‘safar’ o día 30, pero non creo, porque está moi próximo á data para vender", manifestaba Vidal. Unha das medidas que se barallan para contrarrestar os días perdidos de traballo no percebe polas inclemencias do mar é o permiso para traballar sábados e domingos. Pero a medida xera controversia: moitas percebeiras e percebeiros lembran o moito que se loitou para que as xentes do mar non traballasen as fins de semana. O patrón maior, porén, defende que esa reivindicación ten catro décadas e que as cousas mudaron. "Antes collíase percebe máis tranquilamente con moito máis mar porque había nas partes máis altas, pero agora mesmo non se dan esas circunstancias", observa, e sinala que en Asturias si está permitido atrasar o descanso de 48 horas semanais –mais o domingo– á segunda e terza feira. Hai dous anos permitiuse na Galiza ir ao percebe a fin de semana, despois de que moitas confrarías o solicitasen á Xunta e o asunto saltase aos medios. "Acabaron facéndonos un regaliño de Nadal", valora o patrón maior, mais este ano non houbo tempo abondo para repetir a petición pola incerteza do mar. "Non sabiamos con seguridade se ía vir mal tempo ou non, e cando vimos que si xa non había oportunidade porque hai que mandar moitos papeis para obter os permisos", aclara. Un oficio de idade Entre as rochas do Roncudo o espectro de idade é amplo. Varios rapaces novos mestúranse cos de mediana idade e cos máis veteranos, como Mari, que en febreiro fará 61 anos. Malia que ela asegura que non cambia "por nada" o oficio de percebeira, recoñece que é un traballo "moi duro" fisicamente. Non é para todo o mundo. E a idade non axuda. Moitos percebeiros ven moi lonxe poder retirarse dun oficio que ten un coeficiente redutor baixo para as xentes do mar, de só 0,1, e que adía a idade de xubilación até arredor dos 60. "E iso comezando a traballar á idade mínima, aos 16. Pero se empezas aos 20 ou 25 xa perdiches tempo de cotización e chegarías traballando aos 64 ou 65", aclara o patrón maior. Máis alá das revisións médicas que pode facer cada persoa pola súa conta, a día de hoxe non existen chequeos anuais da Seguridade Social para os percebeiros e percebeiras de terra. "Trabállase en zonas de cantil que requiren de moito esforzo para subir polo monte e non sabes realmente se algunha das persoas que están alí ten, por exemplo, un problema de corazón", explica Vidal. "É moi fácil marcar a norma desde un despacho, ao quente no inverno e con aire acondicionado no verán. Gustaríame que a xente que fai estas normas nos acompañase un día aquí, chovendo e con ondas desta magnitude, e que despois decidisen", reivindica Mari Lista. José Luis Toja, de 71, sabe que é unha excepción. O percebeiro de idade máis avanzada de Corme séntese capacitado para seguir traballando. Mais o seu caso é distinto. Mariñeiro na cociña dun mercante até o inicio dos 80, decidiu facerse percebeiro cando se xubilou seu pai. "Daquela o percebe daba moito diñeiro. Podías saír e chegar á noite con 100.000 pesetas", rememora. Durante o traballo, os percebeiros teñen que correr varias veces por riba das rochas para evitar o impacto das ondas Hoxe as tornas mudaron e a súa situación permítelle darse de alta só para a temporada de verán e para a campaña de inverno. Faino simplemente porque bota de menos o mar. "Eu son segundo nivel de kung-fu e fago 50 flexións ben feitas ou o que me manden", di Toja cun sorriso, mais recoñece que non todo o mundo ten as mesmas capacidades, sobre todo ao chegar a certa idade, e que debe de existir a posibilidade de xubilarse. Iso si, por riba de todo entende que, así como o risco pode aumentar coa idade, a prudencia non entende de anos. Ben agarrado a unha das rochas do Roncudo, bérralles aos máis novos: "De valentes está o mar cheo!". Familia percebeira "Non vaias para alí, que está o mar moi batido". "Vai con ollo, que tes dúas fillas". "Lembra que aquela pedra é traizoeira". A comunidade percebeira de Corme compón unha circunstancial familia que se coida mutuamente. No gremio desenvolveron un berro de alarma propio para cando vén o que chaman a "ola mala", un contundente e prolongado "Eeeeeeh!" que resoa cando alguén avista esa masa que, lonxe de aparecer como un xigante, é un estoupido que xorde de súpeto e emerxe con forza por abaixo, como unha enorme alfombra de auga que arrasa todo ao seu paso. O 22 de decembro, a dous días da Noiteboa, o mar está aínda máis forte. Alejandría Chans, de 43 anos, e Mari Lista cambian varias veces de localización na contorna do Roncudo na busca dun lugar axeitado para traballar. Non queren asumir riscos innecesarios. Son dúas das catro percebeiras que quedan hoxe na confraría, a máis e a menos nova. Tamén o foi a nai de Alejandría, que lle inculcou o oficio. "Levamos catro borrascas seguidas. A xente que di que o percebe é caro non ten nin idea do que supón este traballo", láiase Chans, que percorre metros e metros de pedra en pedra cando unha se despista. Ao contrario que sucede con moitas das profesións que implican un grande esforzo físico, a dos percebeiros de Corme comezou sendo un oficio de mulleres. Facíano para axudar economicamente na casa cando os homes estaban embarcados, mais coa incorporación feminina ás universidades o número foi diminuíndo. Porén, como apunta Mari, encaixada entre dúas enormes rochas mentres raspa coa ferrada sen perder de vista o mar, o monumento de Corme que homenaxea as xentes do percebe representa un home. Desde o alto do cantil, con gorro e vestido negro, Lucinda, percebeira septuaxenaria xa xubilada, observa os traballadores faenar. Entre eles, o seu fillo Manuel. Vixíao a el e a todos. O mar anda hoxe moi revolto. Cadaleitos nas furnas "[...] a lúa debuxa cadaleitos nas furnas / de entre os mortos nascen percebes / Os ollos vagos non ven / son as mans acoiteladas as que cachean os tetos / a rapa áxil / E logo a lonxa / E a viaxe á Coruña ou Madrid / E o prato na mesa / E o sal na boca / Ese sabor a sal na boca / Como se a morte viñese cada nove ondas". O poeta e percebeiro de Malpica Paco Souto escribiu Furtivos en 1998. Dezanove anos despois, o 30 de marzo de 2017, unha desas ondas, quizais a novena, levouno para sempre, deixando un fondo oco no colectivo percebeiro e cultural da Costa da Morte. O poema de Paco Souto non era unha premonición, senón a descrición dunha realidade que procura un tesouro efémero. Tan efémero para eles que, aseguran, non dá para vivir todo un ano. Porque traballar no percebe ten algo de poético e moito de romántico, pero o romanticismo non debe eclipsar unha realidade dura e precaria na que o mar non entende de heroes e heroínas. Pode que cada día deste decembro que os percebeiros miraron o mar volveron unha e outra vez ao paradoxo: pór en risco a vida para gañala. Ou, polo menos, intentalo.