Algas: o organismo da orixe da vida

As rapazas da fotografía levan enriba da cabeza unha serie de tiras, de liñas agrupadas, plásticas, húmidas e enroladas entre si que semellan algo extraterrestre, un vexetal traído da estratosfera, dun xardín fantástico, ou uns rolos de cinema biolóxico nados do mar. As mulleres, en branco e negro, teñen por riba de si cestos cheos dunha materia moito máis antiga que a herba que están a pisar ou as árbores embaixo das que falan de lugares e animais moito máis novos que o que transportan para alimentar a terra. As rapazas de moitas fotos tomadas pola americana Ruth Mathilda Anderson na Galiza de hai 100 anos transportaban nos portos miles de algas enriba da cabeza. Ana Bordallo e Rosaura Valverde fundaron no ano 2014 A Espiral Verde, unha empresa galega que emprega os beneficios naturais das algas nos seus produtos de cosmética: "Fixemos uns cursos de fabricación de xabóns, gustáronnos moitísimo e decidimos buscar uns laboratorios para que nos fabricasen xabóns e xampús con algas. Daquela, na década dos 20 do século pasado, descoñecíanse gran parte dos usos que a biotecnoloxía, a ciencia, lles dá na actualidade. Con esas macroalgas hoxe Ferrán Adriá, ou máis achegado aos nosos días, restaurantes como Culler de Pau, elaborarían un prato vangardista, mentres coas microalgas somos capaces mesmo de realizar unha crema para conservar a firmeza da pel: "O uso primario das algas como fertilizante é inmemorial, a xente da costa decatouse de que as lanzadas polo mar despois dos temporais, botadas nas leiras, melloraban as colleitas". Así o sostén o biólogo Javier Cremades, profesor de botánica e investigador da Universidade da Coruña (UDC). Cremades, impulsor dunha empresa nada na propia institución herculina, Phycosem Marine Agronomy, Premio Bioga á mellor idea empresarial en 2018, afirma que este organismo beneficia os solos galegos, xa acedos e antigos de seu, cunha grande achega en sales minerais e en potasio, o que axuda aos cultivos. "Falamos dun produto de uso ancestral", asegura o biólogo, que diferenza entre as nomeadas macroalgas, as que nos podemos atopar nas praias, e as microalgas, de tamaño microscópico. Deste organismo, di Cremades, "temos mesmo fotografías datadas no século XIX, onde se lles daba aos porcos. Era un alimento moi humilde, empregado tamén para o gando", explica, "logo, cara aos anos 30, comézaselle a dar un uso industrial, sobre todo para extraer iodo, sabemos dunha empresa na Coruña, antes da Guerra Civil española, que xa se dedicaba a iso", explica o profesor. Un negocio a incorporar no tecido industrial galego Os dividendos que xera a industria son pequenos en comparación coa cifra histórica até a que nos temos que remontar para facer unha tarefa imposíbel, datar a súa orixe: "As algas son os organimos que poderían ter sido os primeiros en realizar a fotosíntese, hai moito, moito tempo. Están, por pór un exemplo, as cianobacterias, as algas verdes azuladas, un tipo de bacterias fotosíntéticas consideradas os primeiros organismos do planeta", defende o experto. As algas achégannos aos seres humanos minerais, potasio, iodo e manganeso, entre outros compoñentes; son un alimento completo e, tamén, afirma o investigador, "un polisacárido complexo, é dicir, teñen unhas funcións químicas curiosas: estabilizan produtos lácteos, espésanos, serven para flans, iogures… E igual cos produtos cárnicos, por exemplo, nas salchichas ou friames úsanse carraxeninas para darlles forma, facelos estábeis e máis gorentosos", afirma Cremades. "O seu uso chega á industria téxtil, para que os estampados das teas non se borren ou se corran, para as pinturas da parede. O famoso agar, por exemplo, sácase dun grupo de algas vermellas", engade. Hoxe en día, no caso galego, falamos dunha industria poxante á alza: "En Occidente non tiñamos unha gran cultura de consumo de algas. Coa globalización e a diversidade cultural, o ímpeto por probar cousas novas, levamos uns 20 anos onde se está a introducir na cociña, converténdose nun produto coñecido. Podes ir a unha gran superficie e mercar algas secas". Como dato, seguramente coñezan este famoso compoñente, a carraxenina, se ollan á tapa do seu iogur verán que é o elemento detrás do aditivo alimentario E-407. "Hoxe a vangarda do seu uso está na alimentación", admite o investigador, tamén na produción destas algas nos cultivos para a súa explotación sostíbel e razoábel, "a agronomía mariña é o máis pioneiro, o que se está a facer en toda Europa", sostén. De momento, explica o profesor da UDC, só son pequenos cultivos de carácter experimental e produción limitada, mais Asia, co seu 90% das algas empregadas chegadas de cultivos, marca o camiño: "Temos que facer unha acuicultura de enfoque sistémico, para biorremediar a auga, mellorar a súa calidade, eliminar os residuos… É o noso cabalo de batalla de hoxe". Un alimento funcional sen case azucres nin graxas Ademais do que xa está nos mercados dos nosos días, a ciencia avanza cara a un futuro onde as algas, como alimento dotado de excelentes propiedades, pode ser chave nos chamados "superalimentos" ou, como os define o biólogo Sergio Bahamonde, "alimentos funcionais": "As algas son complementos alimenticios excelentes, cuns beneficios nutricionais enormes. Achegan sales minerais e oligoelementos, tamén vitamina B12. Ademais, teñen compostos bioactivos, empregados logo en medicamentos e demais. Das algas podemos sacar compostos empregados na farmacéutica". Isto converte as algas nun alimento cargado de enerxía, "espectacular" ao nivel nutricional xa que dá até 500 veces máis ferro que as lentellas: "Unha persoa con anemia pode evitar tomar o complemento suplindo as carencias nutricionais cunha cantidade determinada de algas, tamén no caso dos deportistas para conseguir o sodio e o potasio necesarios para a actividade física. Posúen moitas máis proteínas que os vexetais terrestres, por volta de 25%, mentres unha leituga normal anda por baixo de 1%. Non teñen azucres, menos de 1% de graxas e estas son da clase dos omega, como o omega-3, tamén fibra vexetal alimentaria". O experto sinala que as consumimos "sen sabelo" todos os días, achegando capital a unha industria que move miles de millóns de dólares en países como os Estados Unidos de América, a China, o Xapón, Corea e Francia; desde a fabricación de pinturas até a pasta de dentes. Bahamonde atópase nun grupo de investigación onde participa a Universidade de Vigo, dedicado a atopar moléculas bioactivas nas algas que poidan ter un efecto funcional con aplicacións industriais e sanitarias. Dentro destas funcionalidades, sinala o biólogo, hai un abano de capacidades, entre elas a maior é a de ser antioxidante, anti inflamatorio, regulador de azucre no sangue, efectivo para diminuír o colesterol, con efecto antitumoral, neuroprotectores, antiviral… "En potencia teñen un abano amplísimo, sen ser, por suposto, nada milagreiro", resume Bahamonde. Un dos proxectos máis avanzados nos que se atopa é o Neurofoods, unha iniciativa das universidades de Vigo e Santiago que pretende crear alimentos funcionais da man da biotecnoloxía: "Ademais de incorporar algas e outros compostos, queremos que teñan un copoñente bioactivo". Isto non é nada novo, xa existen iogures con probióticos, pero isto é un paso máis. Estamos a falar de alimentos enriquecidos con complementos que teñen unha funcionalidade. Bahamonde explica que un pode consumir un produto con determinadas propiedades, "por exemplo, o recomendábel é consumir 5 pezas de froita ao día. Pois ti, consumindo igual dúas racións e mais ese alimento funcional, obterías o mesmo resultado de modo natural e a prezo razoábel. Non temos que pagar un complemento vitamínico caro", detalla o biólogo. "Na Galiza son coñecidas as virtudes da parte animal mariña, o peixe e o marisco, pero o mundo dedicado ás algas non estaba posto en valor. O noso proxecto atende dúas funcións: a alga é interesante para unha alimentación sa e é un recurso da terra que pór en valor", defende Fermín Fernández. El interesouse por este produto mariño algo máis dunha década antes de que o seu uso como alimento revolucionase a cociña no Bulli catalán: "Antes de chegar ao mundo das algas comezamos a facer agricultura ecolóxica, sen selo, porque nin sequera existía o consello regulador", afirma. Fernández é xerente de Algamar, a empresa onde traballa Bahamonde, unha das iniciativas galegas con máis traxectoria no eido das algas producidas para a alimentación. "O cultivo ecolóxico, ao estar relacionado co mundo do vexetarianismo e do ecoloxismo, engarzaba con certos tipos de alimentación, entre eles a macrobiótica, que foi a corrente a partir da cal se comezaron consumir algas no país", lembra o empresario, "puxémonos en contacto con diferentes universidades que daquela facían traballos con algas, coa facultade de Farmacia da Complutense [Madrid], a de Química en Santiago… Cando descubriron o noso interese comezaron a facer traballos máis específicos". A pesar do comezo duro, expón o seu optimismo para 2020 e que os próximos anos: "Coas últimas novas en relación coa sanidade hai unha maior preocupación co coidado persoal, físico e mental para afrontar mellor a realidade. Como a alga está relacionada cunha dieta sa e saudábel, está a ser máis consumida". Cultivo sostíbel A saúde, porén, non está só no que consumimos, senón tamén en como, e se iso tan prezado seguirá no futuro. A profesora e investigadora Celia Olabarría, da Universidade de Vigo, saíu á palestra informativa a comezos deste ano por un proxecto que ten por obxectivo monitorar a aparición ou decrecemento das algas nas nosas costas, Alganet: "Consistiu en aplicar novas tecnoloxías no rastrexo das macroalgas, facer un seguimento destas só con grupos de traballo no terreo é complicado, polo que o proxecto tiña como obxectivo o uso das tecnoloxías e o mapeado con drons. Queriamos ver a cobertura das especies e o rango térmico que experimentaban durante a baixamar". O experto sinala que as consumimos "sen sabelo" todos os días, achegando capital a unha industria que move miles de millóns de dólares en países como os Estados Unidos de América, a China, o Xapón, Corea e Francia; desde a fabricación de pinturas até a pasta de dentes. A investigadora sinala a emerxencia climática e a alarmante subida das temperaturas como factores principais da desaparición progresiva das algas, algo que pode descolocar e prexudicar toda a canle alimentaria, xa que son incontábeis as especies mariñas e, polo tanto, as terrestres que se alimentan delas, as que se ven danadas pola desaparición destes organismos: "As algas son eslabóns da cadea trófica, en concreto as macroalgas son hábitat para determinadas especies, contribúen ao CO2 do mar a través da fotosíntese e regulan os procesos bioquímicos". Advirte igualmente que "se desaparecen as algas desparecen os niveis tróficos superiores. E é como se nós, os humanos, deixaramos de súpeto de ter alimentos ao noso alcance". Este cambio, sinala a experta, dáse con forza nas costas galegas e no litoral cantábrico coa desaparición das algas pardas e demais tipos, "están xurdindo especies non autóctonas mentres estas desaparecen, antes tiñamos varias zonas con especies diferenciadas, propias de cada lugar, agora as propias xa non están. Comezan a ser homoxéneas as áreas que antes eran heteroxéneas", remata Olabarría.