Olga Novo Vida e Beleza

—É a segunda vez, desde Cráter, que leva o premio da crítica española na modalidade de poesía en galego. Como recibiu o novo premio? Con total sorpresa, pois evidentemente é un premio ao que unha non se presenta, así que non é agardado. En todo caso, agradezo a distinción, porque implica unha lectura sensíbel do mundo que habita este libro. —En Feliz Idade encóntranse unha nena e o seu avó, que vai voltando á infancia a causa do alzhéimer. En que sentido é este libro unha celebración dos afectos? Ese precisamente é o senso profundo do libro: a celebración do amor, máis aló do tempo, mesmo máis alá da propia vida, como o piar esencial no ciclo da existencia. O corazón desta obra asenta no encontro marabilloso dunha vida que nace e doutra que se apaga, ese breve pero intenso fragmento vital que gozan xuntos avó e neta. Asistir a ese momento, ter contribuído a esa experiencia é unha gran lección poética case inefábel, por iso esta escrita bordea a linguaxe e sitúase no seu límite en moitos momentos. A aceptación da morte no ciclo da existencia, o amor que traspasa a materia e o canto comunal de integración na intrahistoria natural deume a cifra exacta da felicidade como un tempo outro que está fóra das datacións convencionais. Así, fronte ás taxonomías clásicas de Idade da Pedra, do Ferro, ou do Bronce, eu quixen traer a primeiro plano a Feliz Idade: un tempo de medición emocional radicalmente humano. —O avó da nena é, para a voz poética, o pai labrego contador de historias que, a consecuencia da enfermidade, busca novas formas de comunicarse. Que é "falar en paxariño"? De que modo a ensinanza do pai permea este libro? Falar en paxariño é a procura dunha linguaxe afectiva non-verbal cando a posibilidade da palabra desaparece pola enfermidade. A ollada, o tacto, o xesto, revelan entón por unha banda os límites da linguaxe verbal e por outra a inmensa formulación do afecto por outros medios, igualmente fulgurantes e intensos. A ensinanza do pai está en todo o libro, en todos os meus libros, porque el está para sempre en min. Está na transmisión dos saberes do campo, na expansividade oratoria, no vitalismo innato, na memoria comunal, na paixón, no humor, no amor. Está nun eco ancestral que me atravesa constantemente pedindo a palabra. A escrita no meu caso ten moito de escoita e de diálogo transtemporal que abrolla coma unha música, que enleva, que eleva, que revela. —"É necesario atopar refuxio no esencial, no profundo, no verdadeiramente importante para sobrevivir na beleza ante tanta barbarie", dixera, citando a Claudio Rodríguez Fer. Como conecta este libro e, en xeral, os seus poemarios, con esta idea? Claudio escribe "Beleza ou barbarie", e esta contraposición ensínanos que a beleza da vida é quizais o último acubillo que nos queda ante a barbarie do mundo. Pero hai que saber vela, querer vivir nela. E perseverar, aínda que sexa tan difícil nunha sociedade do superficial, do frívolo e da absoluta devoración do humano polo capital. —"Hai poetas que non escriben un só poema, pero que practican a poesía cos seus actos cotiáns da vida", dixera tamén. Por que? Creo que a poesía é primeiramente unha forma de ollar a vida e de estar nela a través do amor na súa dimensión máis ampla, máis profunda. E esa sensibilidade precede a escrita ou pode mesmo non desembocar nela e manifestarse doutros modos. Neste senso, versificar non ten por que implicar a poesía. E ser poeta non ten por que implicar a versificación. —En Cráter había unha deusa vitalista chea dun "radical optimismo libertario". Por que? A "deusa campesiña" de Cráter foi un apelativo que Luz Pozo Garza me puxo desde a delicadeza que a caracterizaba e o agarimo que me tiña. Eu quixen que no libro esa voz loitase desde a liberdade, desde o furor creativo, desde o vitalismo expansivo e a forza libertaria contra a terríbel extinción dun modo de vida natural e autosuficiente atenazado polos poderes. A poesía é primeiramente unha forma de ollar a vida e de estar nela a través do amor na súa dimensión máis ampla, máis profunda —Neste mesmo libro, "Cinsa" poetizaba o desleixo do poder ante a deriva do rural. Os seus poemarios teñen bastante de berro ante ese esmorecemento dun rural. Como se relacionan os seus libros con esa transformación? Non hai transformación do rural, hai aniquilación do mesmo. O modo de vida tradicional de pequenas explotacións traballadas por unha unidade familiar non ten cabida no monstro mundial da produción. Pero a desaparición do rural leva aparelladas moitas demolicións: a máis grave, sen dúbida, a psicolóxica, para os anciáns que fican sos, contemplando atónitos o desmantelamento do seu mundo, sen solución de continuidade. Hai unha frase que escoito a miúdo como un mantra: "Como se acabou todo". Só hai que ver o índice de depresión nas zonas onde o despoboamento é máis acusado. O desleixo non é inocente, é dicir, non é desleixo senón un consciente abandono erosivo, un desafiuzamento progresivo e invisíbel, porque o poder é policéntrico. As súas consecuencias son catastróficas e dun alcance sociolóxico moi profundo. —En A cousa vermella denunciaba tamén a situación dun país reducido a ruínas. A súa é unha literatura política, mais contada desde o íntimo, desde a vida. Como no caso da obra de moitas outras poetas. Houbo unha desvalorización, debida a ese enfoque, da dimensión política de poemarios escritos por mulleres? Todo é político. Todo posicionamento íntimo tamén o é. Eu non sei escribir desde outro lugar que non sexa eu mesma, non gozo da máscara –e agora menos que nunca. Vou á escrita con todo o que son e con todo o que teño. Por suposto houbo esa desvalorización que ti sinalas, agora ben, creo que en todo tempo e todo lugar houbo e hai persoas sensíbeis e intelixentes que saben ver a poesía onde a hai e onde está. —Os seus poemarios invocan moitas veces un suxeito colectivo feminino que vai desde vostede ou a súa filla á bisavoa lumpenproletaria ou a tataravoa descalza… Por que esa presenza tan fonda da xenealoxía? Porque son unha muller e falo desde o corpo e a experiencia dunha muller. Recoñézome na longa liña matrilineal da memoria ágrafa das que me precederon e sinto a necesidade de, sendo a primeira que chega á escrita, facelas presentes. Di Gayatri Spivak que os subalternos non teñen a posibilidade de falar. E eu, que proveño de mulleres que foron as subalternas dos subalternos, non podo non darlles un lugar na miña voz, entre outras cousas porque están nela e a ela regresan pedindo paso. — En A teta sobre o sol, o seu primeiro poemario, anunciaba que buscaba máis a intensidade que a perfección. Segue a ser algo programático na súa escrita? A idea de perfección paréceme totalitaria. Quizais a beleza se constrúe desde a harmonía das múltiples imperfeccións. Para min ou en min, todo poema nace da intensidade creativa, do trallazo, e desde logo non procura a perfección formal, senón a emanación do amor. —O corpo está sempre moi presente na súa obra. Nós nus era o seu segundo poemario e ten varios ensaios relacionados co erotismo. Cráter propoñía o encontro entre beleza e amor nun contexto, o occidental, no que a paixón, dicía, fose condenada. A súa reivindicación do erotismo ten que ver con iso? O erotismo como celebración da sexualidade ou figura de estilo da mesma, ten que ver coa vida, co goce do corpo en liberdade como, por outra banda, fan todos os animais. Pero o ser humano atenazou o corpo coa cultura facendo do pracer un pecado segundo a relixión e un padecemento segundo algunhas tradicións filosóficas. A escisión entre corpo e alma fixo do noso mundo occidental un antiparaíso tiranizado pola tristeza. Nós nus foi unha proclama poética pola máis radical alegría de vivir, que non pode existir se non hai amor e liberdade. —Gañou un premio de Historia medieval cun libro sobre poesía erótica medieval galaica. Carlos Callón descubriu nas cantigas medievais un mundo máis aberto ás sexualidades non heteronormativas do que podía esperarse. Hai pegada nesa poesía dunha sociedade máis libre en canto a sexualidade do que podemos pensar? Ou sería un modo de expresar aquilo do que carecían? As cantigas medievais, e en concreto as cantigas de escarnio e maldizer, onde a sexualidade se poetiza de maneira máis directa, amosan claramente un discurso transgresor pero non liberador. É dicir, expresan desde a sátira e o riso unha terríbel formulación normativa e condenatoria do Eros. De que ri, de que se burla unha sociedade é moi revelador do control sociosexual que se estabelece sobre os individuos. —Un dos libros máis especiais que publicou, en coautoría coa pintora Alexandra Domínguez e co poeta Xoán Abeleira, é Magnalia. Seguramente, ese coidado da estética –do libro e da palabra, en xeral– ten que ver na súa escrita con esa reivindicación da beleza como maneira de enfrontar a vida. Magnalia é un libro de artista e polo tanto a súa concepción como "artefacto" achégase á poesía obxectual, e desde esa perspectiva hai que lelo e hai que velo. O proceso de creación foi moi interesante, pois supuña unha confluencia de tres sensibilidades que cantaban desde a poesía e desde o gravado os mesmos motivos: os elementos. Para min a ética e a estética van sempre da man, da estética sempre emana, de forma máis ou menos evidente, unha ética. —A súa obra forma parte de varias antoloxías e libros colectivos en galego, portugués ou castelán. Nota moita diferenza na recepción dos poemarios en función da lingua na que se publican? Por suposto, o sistema literario natural da miña obra é o galego, ao ser esta unha poesía sentida, concibida e escrita en galego e desde a cultura galega. É lóxico, polo tanto, que o lectorado galego perciba estratos que a outro lectorado poidan resultarlle menos significativos ou simbolicamente menos próximos. Pero a poesía transcende sempre e chega con toda a súa forza cognoscitiva a quen a procura, a quen acolle, a quen a sabe ver independentemente da cultura á que se pertenza. Outra cousa distinta é a posición marxinal que ocupa o sistema literario galego respecto ao do Estado, pero esa xa é outra historia. En xeral teño que dicir que a recepción da miña obra fóra é moi positiva. No fondo, a poesía non entende de fronteiras nin de Estados. —En Cráter había tamén unha parte dedicada a Bretaña, onde viviu. De que maneira ese tempo fixo, tamén, a poeta que é hoxe? A Bretaña, onde vivín sete anos, supuxo para min a posibilidade de vivir outra vida dentro desta. E ao mesmo tempo a descuberta especular dunha cultura tan presente no mito celta galaico. De feito, a aventura bretoa ten moito de camiño persoal seguindo as pegadas galegas precedentes: as de Castelao, as de Cunqueiro, as de Manuel María, as de Claudio Rodríguez Fer, as de María Lopo, entre outros. Froito dese interese fondo polo diálogo literario entre a Galiza e a Bretaña foi unha longa e amada investigación que deu lugar á miña tese de doutoramento, codirixida por Carmen Blanco desde a Universidade de Santiago de Compostela e por Françoise Dubosquet desde a Universidade de Rennes2: O soño dunha Armórica Galaica. Imaxes da Bretaña na literatura galega. —Ten varios traballos sobre o surrealismo. André Breton está citado en Feliz Idade. De que modo pode conectar a súa escrita con este movemento? A divisa do surrealismo é: "Amor, Poesía e Liberdade". Como non abrazar o surrealismo? Por outra banda, o surrealismo entronca coa tradición do irracionalismo poético, coa experiencia creadora como iluminación e trallazo visionario, coa arte como forma de coñecemento, co soño e o desexo como realidades irrenunciábeis e portadoras das máis profundas verdades vitais. Neste senso, e en moitos outros, podo dicir que me recoñezo no surrealismo, esa "Illa cofre mítico" que cantou o noso xenial Granell. —Publicou tamén bastante en revistas literarias e estivo ou está no consello de redacción de varias, como Unión Libre, un dos proxectos que comparte con Claudio Rodríguez Fer e Carmen Blanco. Que a une a estes dous escritores? Úneme a eles unha longa e moi profunda amizade que vén dos meus tempos universitarios en Lugo. Alí comecei a carreira de Filoloxía e Claudio Rodríguez Fer foi o meu profesor de literatura española. Para a moza poeta que eu era entón, ávida de coñecemento e confluencias, ter a un poeta como Claudio como profesor foi absolutamente determinante, por suposto, na miña formación literaria e na ideolóxica. Son tamén discípula de Carmen Blanco no que ao feminismo se refire, dirixiu a miña tese e participei con ambos os dous en múltiples proxectos, sempre ilusionantes, sempre radicalmente independentes. Creo que é moi importante recoñecer as mestras e os mestres. Non querer matar o pai, senón amalo. Podo dicir que a miña poesía e a miña vida non se entenden sen a presenza permanente da intelixencia e a bondade de Carmen Blanco e de Claudio Rodríguez Fer, e sei que estas palabras as farán súas moitos dos alumnos e alumnas que pasaron e pasan polas súas aulas. No meu labor docente eles son tamén a miña referencia. —Gañara tamén o premio Ánxel Fole por unha obra sobre Uxío Novoneyra, autor co que tampouco é difícil conectala. Que fíos invisíbeis poden unila con Uxío e con autoras galegas que para vostede sexan referencia? Uxío está presente en min desde que tiña dez anos e lía os seus poemas desde a fiestra do meu cuarto en Vilarmao ollando cara ao Courel. Para min a súa poesía foi sempre un códice miniado onde brillan en pan de ouro as figuras dos pastores e labregos que foron meus pais e toda a comunidade na que me criei. Estou unida por fíos delicados de amizade e de admiración a Xohana Torres e a Luz Pozo Garza, que son tamén árbores que xa non existen pero cuxa sombra me protexe. —Nalgunha entrevista dixo que cómpre sempre formular a utopía. Que quere transmitir con esa idea? En efecto, a utopía é a formulación do que aínda non atopou lugar no mundo, pero é importante cantar a plenitude, o amor feliz, a liberdade e os praceres, o respecto e cantas formulacións do bo e da marabilla soñemos, porque ao formulalas xa as estamos construíndo, facémolas presentes, estamos a concederlles unha realidade primeira e polo tanto proxectándoas no desexo cara ao futuro. —Algo máis que queira salientar? Quero agradecer esta entrevista, profunda e atenta, e a sensibilidade coa que os lectores e lectoras acollen esta Feliz Idade. Porque máis aló dos recoñecementos, está o acollemento.