O mercado do Pobo

A arquitectura é algo máis que a arte de deseñar e construír edificios, cumpre un papel moi importante de servizo para a sociedade. Unha cidade como Santiago de Compostela, declarada Patrimonio da Humanidade pola UNESCO en 1985, conta con algúns dos exemplos máis senlleiros nesta disciplina que foron perfilando, co paso dos séculos, unha paisaxe urbana e un municipio que visitan milleiros de persoas cada ano e na que viven, non esquezamos, case 100.000 persoas. A contorna da Catedral, coa praza do Obradoiro e a da Quintana en primeiro lugar, con edificacións como o Hostal dos Reis Católicos, o Mosteiro de San Martiño Pinario ou o Colexio de Fonseca e o dominio do patrimonio relixioso deixou na sombra outras construcións imprescindíbeis para a vida da cidadanía que nos últimos anos comezan a entrar nos circuítos turísticos, mais seguen a ser descoñecidas para a maior parte da poboación. Unha delas é a Praza de Abastos, obra do arquitecto asturiano Joaquín Vaquero Palacios, se cadra a instalación máis característica da vida diaria compostelá. Esta construción deixará atrás décadas de anonimato após o esforzo e a paixón que puxo a arquitecta e investigadora Ruth Varela en dar a coñecer o seu pasado a través do documental Os segredos do Mercado de Abastos de Santiago de Compostela. "Na escola de arquitectura, como acontece noutras facultades, temos unha discusión sobre a calidade de traballos que se desenvolven na profesión e temos a convicción de que para mellorar a calidade da arquitectura é fundamental subir o listón da cultura arquitectónica na sociedade" Recuperar a memoria arquitectónica O interese de Varela polo mundo audiovisual xorde da arela pedagóxica de mostrar o patrimonio arquitectónico da cidade e pór en relevo a importancia da súa profesión para mellorar a sociedade. "Na escola de arquitectura, como acontece noutras facultades, temos unha discusión sobre a calidade de traballos que se desenvolven na profesión", explica a Sermos Galiza, "e temos a convicción de que para mellorar a calidade da arquitectura é fundamental subir o listón da cultura arquitectónica na sociedade", engade. Por ese motivo aliouse co realizador Pablo Goluboff nunha serie de documentais didácticos que iniciaron coa peza Os segredos da escaleira de Bonaval e que agora nos trae os aspectos máis ocultos do mercado municipal compostelán. "Temos un coñecemento moi superficial dos elementos urbanos, da cidade onde vivimos", asegura esta arquitecta, que conta como nun curso para nenas e nenos que impartiu no Centro Galego de Arte Contemporánea (CGAC) descubriu a grande ignorancia que había sobre Santiago e o seu centro histórico. Partindo das súas investigacións deu coa carta na que o arquitecto Vaquero Palacios explicaba como realizara o proxecto da Praza de Abastos de Santiago en 1937. O texto escribírao o arquitecto asturiano a petición doutro colega de profesión, José Ignacio Linazasoro, e foi publicado na revista Composición arquitectónica en 1983.Varela entendeu enseguida que estaba diante dun tesouro que chegou a nós froito da casualidade: a explicación das interioridades dun proxecto arquitectónico, algo que nunca sae á luz, quedara intacto e podía lerse grazas, precisamente, á distancia e o paso do tempo que liberaba ao autor de calquera tipo de autocensura propia dos anos en que se realizou o proxecto. "Nós temos un problema nas memorias de arquitectura, que non podemos contar todo, mesmo a complicidade coa xente que consultamos e que non comentamos por se non é do gusto de quen nos contrata", sinala esta investigadora, "e nesta carta, publicada moitos anos despois, explica todo", asegura. A través deste documento, que serviu de guía para o guión do propio audiovisual, Varela relata en imaxes un proxecto arquitectónico que xestionou un encargo dunha maneira brillante "integrando a aldea, o campo, na cidade". Para explicar todo o proceso contou coa intervención no documental dun familiar directo do protagonista, Joaquín Vaquero Ibáñez, arquitecto, director de CLK architects e neto de Joaquín Vaquero Palacios, e tamén con profesorado da Escola Técnica Superior de Arquitectura da Coruña (ETSAC-UDC) como Enrique Seoane Prado, Ángeles Santos Vázquez, David Soengas Ben, Fernando Agrasar Quiroga e Sonia Vázquez Díaz. Completou o elenco de aparicións no audiovisual co canteiro David Soengas Ben que achegou o punto de vista profesional do persoal que levou a cabo tan grande empresa. Vaquero Palacios afondou na sociedade galega estabelecendo contacto coas elites intelectuais e políticas nos debates que se realizaban no Hotel Compostela A necesidade dunha nova praza de Abastos Para entender como se realizou a actual Praza de Abastos de Santiago cómpre viaxar no tempo aos inicios da transformación da propia cidade. Os cambios urbanísticos en Santiago, en relación ao espazo público, comezan coas ordenanzas municipais de 1780. A arquitecta Ángeles Santos explica a Sermos Galiza como esa evolución que comezou "cando a muralla comeza a perder eficacia para fiscalizar impostos" tivo como aliada as ideas hixienistas que remataron por concentrar o mercado nun punto en concreto da cidade cando antes ocupaba todas as rúas e prazas. "A operación urbanística realizouse nunha grande explanada entre dúas igrexas e engadía a formalización das vivendas, tanto na rúa das Ameas como a de Altamira, para facer un pouco viábel a operación", apunta Santos. O espazo que ocupou o mercado a partir do século XIX era unha construción "bastante deficiente", segundo o arquitecto Enrique Seoane, con elementos de fundición e cuberta que vidro que está, daquela, "en continuos arranxos", unha circunstancia que obrigou ao consistorio a encargar un proxecto en 1927 aos arquitectos Jenaro de la Fuente e Constantino Candeira. En 1935 o mercado colapsou e na urxencia de contruír unha nova infraestrutura xorde a figura de Vaquero Palacios que convence ao Concello cun proxecto ben diferente. Para Varela este xiro no futuro da praza de Abastos debeuse á "intelixencia, carisma e personalidade" do arquitecto asturiano. A investigadora explica que, sen ter visitado antes a Galiza, Vaquero Palacios afondou na sociedade galega estabelecendo contacto coas elites intelectuais e políticas nos debates que se realizaban no Hotel Compostela. Convenceu aos poderes públicos e privados mais tamén á prensa da época. "Fai unha inmersión absoluta na cultura galega, no que serían os círculos máis importantes da cidade, entre as súas amizades estaba Asorey, Manuel Devesa Quintáns que estaba organizando unha grande homenaxe a Valle Inclán, e Ramón Baltar que lle axudou moito", indica Varela. Parte, iso si, das necesidades que lle transmite o encargo mais, a diferenza de proxectos anteriores, procura realizar unha construción acorde coas necesidades das persoas que o empregarán. Vaquero Palacios percorre "toda a Galiza e estaba entusiasmado coa xente, coa lingua, coa súa musicalidade, co emprego da pedra e é cando pensa en desenvolver no mercado a idea de integrar a aldea e o campo na cidade", indica a investigadora. Froito dese coñecemento do país e da propia cidade, escolleu o granito como material e o traballo de cantería como ferramenta construtiva. Ademais, reuniu dous estilos arquitectónicos que consideraba propios da paisaxe galega: o barroco e o románico. "Tiña moi claro que non podía ser unha grande instalación con teitos altos, como os mercados que se estaban facendo nese momento na Coruña co de San Agustín", aclara Varela, "quería que a xente que se trasladaba do rural para vender na cidade se sentise como nas súas aldeas" e polo tanto idea "pequenos postos cunha instalación que non é moi alta", engade. Por este motivo a obra final que chegou aos nosos días "non está desproporcionada en ningún momento, a xente sente, aínda hoxe, que é súa". Unha obra descoñecida para a sociedade Realizar o documental non foi unha tarefa doada e a primeira sorpresa foi a falta case absoluta de recursos audiovisuais e información que explica, en boa parte, o descoñecemento case total desta obra arquitectónica da capital galega. "Sorprendinme moito no traballo de investigación previo que fixen buscando noticias na prensa dos últimos 80 anos, con consultas en case 40 arquivos e coleccións privadas", sinala esta investigadora. Conta, como anécdota, que ás persoas responsábeis dos arquivos de Radio Televisión Española (RTVE) "parecíalles imposíbel que non houbese máis que 40 segundos da praza de Abastos de Santiago nun programa. Non aparecía nada máis". A mesma resposta tivo noutros medios que visitou onde só atopaba "a praza do Obradoiro coas procesións características e a visibilización do poder e de efemérides como as festas do Apóstolo. Non hai nada sobre a vida da cidade". Para salvar ese obstáculo tivo que acceder a fondos internacionais como o do Centre Excursionista de Catalunya, en Barcelona, ou arquivos privados de Francia e Alemaña. "Os únicos fotógrafos que se podían permitir sacar o foco da praza do Obradoiro eran os de fóra que viñan a coñecer a cidade e aos que lle parecía moi interesante a vida que ofrecía a praza de Abastos", conclúe. Malia terse realizado en 1937, a obra de Vaquero Palacios coincide con argumentos ben actuais de priorizar o acceso á alimentación de proximidade Un proxecto moi actual Malia terse realizado en 1937, a obra de Vaquero Palacios coincide con argumentos ben actuais de priorizar o acceso á alimentación de proximidade. A idea de integrar o campo na cidade e facilitar a relación entre as persoas consumidoras e as produtoras forma parte, como lembra Ruth Varela, "das propostas que hai enriba da mesa no Pacto Europeo para o cambio de modelo a sistemas agroalimentarios máis sostíbeis". Coincidindo coa idea de Vaquero Palacios, Varela pensa que "o que nós di o Pacto Verde Europeo é que acurtemos esas cadeas de valor, senón non seremos de afrontar as necesidades alimentarias de proximidade, de seguir tendo a xente no rural cultivando as súas leiras para proporcionar alimento á cidade".Lembra que agora mesmo, após a pandemia "as cadeas alimentarias globais están rotas, e cada vez a situación será máis complicada" polo que "esa capacidade que teñen esas infraestruturas dos mercados de sempre de facilitar a comunicación directa, mercarlle directamente ao produtor, é moi importante". Unha obra, a da Praza de Abastos de Santiago, que para Varela por todas estas razóns, "cómpre reivindicar como unha das grandes obras europeas do século XX".