Tras as novas pegadas do oso pardo na Galiza

O oso pardo estase a recuperar na Galiza, avistado en zonas onde non fora documentado até o de agora, como no sur de Lugo e no norte de Ourense. O proxecto LIFE Oso Courel, nacido para favorecer a viabilidade e expansión do oso pardo na Galiza confirmou máis de douscentos avistamentos entre os anos 2015 e 2018, fronte aos vinte e nove contabilizados entre 1998 e 2005. En total, nos últimos vinte anos contabilizáronse até catrocentos cincuenta avistamentos. Na cordilleira Cantábrica, a poboación de oso pardo medra arredor dun 10% anualmente, o que se traduce nun aumento dos efectivos que lle permite recolonizar parte da súa distribución histórica, expandíndose por territorios onde levaba décadas ausente. Os últimos osos pardos vistos polo Courel son exemplares novos que veñen de León e Asturias Entre estas áreas recolonizadas atópase, precisamente, a Serra do Courel, onde se desenvolveu o Proxecto LIFE Oso Courel cuxos obxectivos eran favorecer a longo prazo a conservación da especie, facilitando a súa expansión a través de accións que propiciasen a dispoñibilidade de alimento e a conectividade do territorio, a prevención de conflitos entre osos e actividades humanas e a información e sensibilización da poboación local. Segundo as conclusións do proxecto LIFE os últimos osos pardos vistos polo Courel son exemplares novos que veñen de León e Asturias, onde se está a recuperar a poboación de osos local. As femias pola súa banda son filopátricas, isto é, non adoitan moverse tanto do seu lugar de nacemento e tardan máis en desprazarse e chegar a novos territorios. Se a tendencia de expansión segue como até o de agora, agárdase que as osas acaben chegando á Galiza e se reproduzan nos montes galegos. Especie paraugas Tras máis de cen anos sen osos na Galiza, hai quen podería pensar que o ecosistema galego seguiría ben como até agora sen necesidade de recuperar o animal, mais Óscar Rivas, de LIFE Oso Courel, compara a perda de especies coa funcionalidade dunha rede de pesca "Para que unha rede sexa útil ten que ter unha malla conectada entre si. Cada malla pode ser unha especie do ecosistema. Se desaparece un animal e a malla rompe por algures pode seguir funcionando, pero se desaparecen moitas especies, chega un momento que o buraco da rede é tan grande que deixa de ser útil". Todas as asociacións consultadas coinciden en salientar os beneficios ecolóxicos e a riqueza natural que suporía recuperar o oso pardo no noso país. Ao estar no cumio da pirámide ecolóxica, o oso actúa de protector do resto de animais que están por debaixo del. Recuperar o oso implicaría protexer todo un ambiente de alta montaña coa súa flora autóctona e outras especies ameazadas. "O oso é unha peza fundamental que se perdeu no noso ecosistema", di Serafín González José Tuñón, presidente da Fundación Oso Pardo afirma que "o oso é unha especie paraugas. Se o salvamos, salvamos con el moitos outros animais e plantas que poden estar ameazados. O natural é que o oso se desprace desde o monte astur leonés até a Galiza, onde sempre tivo unha presenza histórica e onde atopa as características idóneas para asentarse de xeito permanente". O presidente da Sociedade de Historia Natural, Serafín González Prieto, confirma que "o oso é unha peza fundamental que se perdeu no noso ecosistema. Desde un punto de vista ecolóxico, canto máis complexo e máis elementos teña un ecosistema mellor funcionará. O oso está no cumio da cadea trófica e como carroñeiro e depredador controla as especies do monte e elimina animais mortos, débiles ou enfermos. Tamén axuda a dispersar especies de plantas, xa que come sementes de froitas que precisan ser dixeridas e depositadas co fertilizante dos excrementos. Os ecosistemas máis estábeis e beneficiosos para o ser humano son aqueles que conservan a máxima riqueza animal e floral posíbel. Ademais, ética e simbolicamente, a volta da especie significaría a reconciliación do ser humano coa natureza". Percepción positiva A imaxe do oso entre a sociedade evolucionou cara a unha percepción positiva e considérase un elemento importante dentro do ecosistema. Rivas indica que despois de tantos anos sen osos nos montes de Lugo os seus habitantes non sabían como actuar e convivir coa especie. "A xente da zona tiña medos por se o animal ía interferir coa apicultura ou coas actividades habituais. Tivemos que traballar cos veciños, apicultores e cazadores para mostrarlles como convivir co oso e facelos partícipes da súa conservación. Levámolos a ver o parque de Somiedo, en Asturias, onde esa convivencia xa é real. Non queremos apostar por unha recuperación da especie deshumanizada. O medio rural debe de estar vivo e oso e humano deberían poder convivir". "A recuperación do oso veu acompañada dunha mellor consideración social. Agora é vista como unha especie capaz de dinamizar a economía local nas zonas de montaña onde asenta", sostén José Tuñón José Tuñón salienta o papel que leva desenvolvendo a Fundación Oso Pardo durante os últimos trinta anos para que o oso en Asturias sexa visto como todo un emblema. "A recuperación do oso veu acompañada dunha mellor consideración social. Agora é vista como unha especie capaz de dinamizar a economía local nas zonas de montaña onde asenta. As administracións, as entidades conservadoras, os habitantes e a comunidade científica traballamos para que o oso sexa unha icona de conservación da natureza. Por iso, unha das nosas liñas de traballo ante o aumento dos osos é manter ese escenario de aceptación nun territorio de actividades agrarias, gandeiras e turísticas". O oso pardo en Asturias é todo un símbolo de conservación do patrimonio e promove o desenvolvemento socioeconómico no rural como xa se ten feito noutras zonas oseiras de Europa. Desde LIFE Oso Courel, ADEGA e a Sociedade de Historia natural concordan no potencial do oso pardo como motor dinamizador da economía e do turismo no rural. Óscar Rivas e Serafín González coinciden en que o feito de que lugares como Ancares ou Courel teñan osos pode converterse nun selo de calidade. No horizonte hai moitos panoramas posíbeis, pero tomando de exemplo a Fundación Oso Pardo poderiamos anticipar en que se pode converter a Galiza seguindo o exemplo da cordilleira Cantábrica. José Tuñón salienta o seu traballo ao longo de trinta anos de historia. Desenvolveron iniciativas sustentábeis para gozar da natureza nun ambiente de respecto cara o medio. Elaboraron programas de educación ambiental, itinerarios didácticos e obradoiros para divulgar a importancia da conservación do oso pardo no ecosistema e fomentar a imaxe positiva do animal. Puxeron en marcha tamén rutas controladas e cercados con exemplares que non se puideron reintroducir na natureza. Dese xeito restan presión nas zonas con maior calidade ambiental, onde a presenza humana podería ser negativa para a especie. Un novo Plan de Recuperación do Oso Pardo suporía a ampliación das zonas oseiras protexidas Dende a Fundación tamén forman á rapazada para que vaian medrando cun sistema de valores e para que coñezan a importancia do oso pardo e que entendan que o respecto á natureza tense que transmitir de xeración en xeración. O oso e a Administración Ante este novo panorama as institucións consultadas coinciden na necesidade de actualizar o Plan de Recuperación do Oso Pardo, que data de 1992. Óscar Rivas, de LIFE Oso Courel, considera que o plan xa non é realista, xa que hoxe en día o oso ocupa moitos máis municipios cara ao sur. "Hai osos en Negueira de Muñiz, Fonsagrada e incluso Ourense. No ano 2011 presentouse un borrador para actualizar o plan, pero está paralizado e seguimos co anterior. Co proxecto LIFE queríamos que a Administración aprobase un novo plan, pero polo de agora non o conseguimos". Un novo Plan de Recuperación do Oso Pardo suporía a ampliación das zonas oseiras protexidas e a creación de directrices e protocolos para desenvolver a conservación da especie de xeito estandarizado. LIFE Oso Courel O proxecto LIFE Oso Courel tentou mellorar o hábitat das zonas con presenza de osos para favorecer o seu asentamento. Plantáronse árbores froiteiras a modo de despensa e alimento, estudouse a presenza da especie en zonas ao sur da autovía A-6, onde non estaba documentado, e informouse da presenza do oso pardo á poboación. A preservación do hábitat do oso é fundamental para a súa conservación e asentamento. A especie precisa unha masa forestal densa, con árbores froiteiras, tranquilidade e pouco impacto humano. As alteracións na biodiversidade e a degradación do patrimonio natural prexudican os ecosistemas do oso e a súa capacidade de recuperación. As zonas oseiras e doutras especies protexidas teñen lexislación especial. Por iso desde LIFE Oso Courel e ADEGA piden máis regulación no coidado dos hábitats do oso pardo e ven incompatíbel a preservación e reintegración da especie coa presenza industrial humana. Óscar Rivas explica que "temos constancia de plans para instalar macroeólicas por Ribeira de Muñiz, no límite da rede Natura, preto do hábitat do oso, e é probábel que interfira na súa área . Iso suporía un grande impacto para a especie e para outros animais, polo que agardamos cordura por parte da Administración. Cremos que se teñen que ampliar as zonas de exclusión do oso máis alá da rede Natura. Non sabemos como lles pode afectar o ruído ás especies protexidas. Os parques eólicos fomentan actividades de mantemento, liñas e evacuación da enerxía, infraestruturas asociadas como pistas de acceso que destrúen o hábitat, humanizan a zona e restan tranquilidade, facendo moi complicada a conservación do oso". As vías de comunicación xa supuxeron no pasado a fragmentación e illamento de moitas especies protexidas, polo que os plans de recuperación minimizan e limitan o impacto da acción humana. As áreas que ocupa o oso na Galiza son pequenas en comparación co resto do territorio, polo que sería viábel protexer as zonas oseiras e ampliar o raio de acción do plan de protección da especie. "Hai zonas oseiras que aproveitan esa denominación de orixe para vender mel, froitos, carne e en xeral produtos que respectan o territorio", apunta Fins Eirexas Desde Adega, Fins Eirexas afirma que "desde a Administración dixeron que querían agardar ás conclusións do programa LIFE, que xa rematou hai ano e medio, para tomar medidas. Agardamos que protexan as áreas de conservación do oso antes de que se leven a cabo plans eólicos ou forestais que poidan interferir no seu territorio. Os plans de recuperación de calquera especie en perigo de extinción como o oso prevalece sobre calquera planificación industrial. Deberiamos aproveitar a riqueza natural que temos para xerar algo con ela e non a pesar dela". "O oso é unha especie con moito atractivo para certos tipos de turismo que non teñen por que implicar masificación e que son respectuosos co medio natural, sen superar a capacidade de carga do ecosistema", explica Serafín González. Fins Eirexas salienta tamén que é compatíbel respectar e fomentar as áreas protexidas cunha explotación económica sostíbel "Hai zonas oseiras que aproveitan esa denominación de orixe para vender mel, froitos, carne e en xeral produtos que respectan o territorio e xeran un tecido económico local". Extinción no século XX No ano 1973 o oso pardo declarouse especie protexida no Estado español, pero era tarde. A caza e persecución indiscriminadas da especie xa provocaran que a súa presenza nos montes galegos xa fora anecdótica. As asociacións ecoloxistas e medioambientais consultadas (Sociedade de Historia Natural, Asociación Oso do Courel e Fundación Oso de Asturias) coinciden en sinalar a acción humana como causa principal da diminución e práctica extinción do oso pardo na Galiza durante o último século. O oso era percibido de xeito negativo pola sociedade debido ós danos á gandería, á apicultura e aos cultivos, polo que o cazaban indiscriminadamente. O oso vive nos últimos recunchos de monte autóctono que quedan O oso foise relegando a espazos montañosos menos accesíbeis e con menos conflitos cos humanos. Na actualidade, o oso vive nos últimos recunchos de monte autóctono que quedan, nas zonas dos montes de Lugo, Ribeira de Muñiz e zonas de Ourense. Fóra de aí atopa territorio humanizado, transformado e masas forestais de escasísimo valor. Sen Parque Natural O s valores naturais da serra do Courel son enormes, tanto desde o punto de vista paisaxístico como ecolóxico. As diferencias altitudinais, a variedade de substratos e un clima de transición atlántico-mediterráneo permiten que se desenvolvan diferentes hábitats nun espazo relativamente reducido. Unha enorme variedade de árbores, 24 especies de orquídeas, máis de 110 especies de aves diferentes, mamíferos que só se atopan aquí en toda a Galiza... A todo isto temos que suma a recente declaración de Xeoparque Mundial da Unesco montañas do Courel -con elementos xeolóxicos únicos no mundo-, os restos castrexos, romanos e medievais ou o riquísimo patrimonio etnográfico: arquitectura popular, muíños, sequeiros... Malia esta gran riqueza biolóxica, xeolóxica e etnográfica, o Courel segue sen ser declarado Parque Natural.