Noite de Defuntos ou Samaín?

Antes de que por influencia estadounidense chegase á nosa sociedade a festa coñecida comercialmente como Halloween, na Galiza xa se celebraba a véspera do primeiro de novembro. Desde os anos 90, grazas ao mestre de Cedeira Rafael Loureiro, colexios, colectivos e asociacións reivindican a nosa tradición baixo o nome celta de Samaín. Mais, que tan galego é ese termo? Certamente, non hai vestixios de que ese nome se usase no país para denominar esta data concreta. A elección da palabra gaélica Samaín foi sen dúbida cun ollo posto na celebración irlandesa, que pon en valor as orixes celtas desta festa. Dun modo ou doutro, todos os países atlánticos e celtas conmemoran neste día o inicio do ciclo da invernía. Os costumes alén do nome Para Rafel Quintía, antropólogo e presidente da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA), o importante desta noite debería ser "non perder de vista a relación única e estreita que temos na Galiza coa morte". Así, indica que máis aló do nome —a estadounidense Halloween, a celta Samaín, ou as formas relixiosas galegas Defuntos e Todos os Santos ou a pagá Noite dos Calacús— o que realmente ten valor desta data é a lembranza dos antepasados". Que, "por desgraza, está a perderse", lamenta. Desde hai trinta anos, reivindícase na Galiza o nome celta de Samaín. Aclara Quintía que "non quere dicir que ti non te poidas lembrar dos teus todo o ano, pero as culturas necesitan ritos", co fin de crearen unha identidade colectiva. "O feito de que un día ao ano ou dous exteriorices e ritualices a lembranza dos antepasados, visibiliza esa relación cotiá que hai na Galiza coa morte", explica. "Non é unha noite para disfrazarse, nin unha noite de terror", insiste o antropólogo, "é unha noite para lembrar e ter presente a quen está do outro lado, e que segue a ter vínculos connosco, pois na nosa cultura a morte non rompe ese lazo". Conta o tamén antropólogo Xosé Ramón Mariño Ferro que antigamente as historias de aparecidos e defuntos tiñan unha dobre función: por un lado, amosarnos que existe vida alén da morte, e, igualmente, unha función pedagóxica: "mostrarnos que premios e que castigos recibe a xente no outro mundo, segundo o comportamento que tivo neste". A Santa Compaña e o Purgatorio Así, e malia que a figura do defunto é, no caso galego, próxima a quen visita —normalmente trátase de familia ou amizades— non sempre teñen por que ser imaxes inofensivas. "Temos mortos ou defuntos de todas as categorías porque están reflectindo condutas terrenais e a respectiva penitencia ou recompensa na vida despois da morte", esclarece Mariño Ferro. "A Santa Compaña, en realidade, non é máis que o Purgatorio, tal e como o entendía a nosa tradición", engade. "Na tradición europea", desenvolve Xosé Ramón Mariño Ferro, "o concepto do Purgatorio aparece no século XII mediante dúas imaxes: un lugar parecido ao inferno, onde son queimadas as almas, que se purifican temporalmente a través do lume, e unha penitencia, camiñando por este mundo, como cando fas peregrinación a un lugar sagrado". Así como o Samaín —ou Samhain en irlandés moderno—, festa celebrada polo primeiro de novembro, no mundo celta existían outras tres festividades estacionais: Imbolc, Beltane e Lughnasadh. Continúa o doutor en Antropoloxía, puntualizando que "exactamente iso é a Santa Compaña, pero despois de morto". Quen non se purificou neste mundo ha de purgar os seus pecados no outro."O exemplo máis claro é ir a Santo Andrés de Teixido, ou o propio Camiño de Santiago", di Mariño Ferro, para agregar, "esta crenza existe en moitos outros puntos do Estado español, así como en Italia ou no norte de Portugal, desde onde aínda peregrinan a Compostela para limparse de impurezas". Adopción do termo Samaín De onde vén logo a denominación Samaín na Galiza recente? O arqueólogo Felipe Senén pon a vista en cando hai cen anos xorde a xeración do 16, a das Irmandades da Fala. "Esta mírase no espello irlandés, na recuperación dunha cultura cargada de identidade celta, pero moi romanizada e moi cristianizada", comenta. "O movemento de reclamación da independencia irlandesa colle forza no Romanticismo do século XIX, en base á súa identidade cultural", explica Senén, "recuperan todas esas tradicións de carácter céltico, así que a xeración das Irmandades foise fixar nese exemplo dun país que buscaba a súa liberación non unicamente a nivel político senón tamén a nivel cultural". Pero, recalca, "nunca reivindicaron o termo gaélico Samaín, senón os nosos propios". Por outro lado, indica que, ao seu parecer, a cultura está sometida a moitos "movementos globais uniformizadores", como a "macdonalización", "unha cultura digamos de supermercadeo a nivel universal". Afirma Senén que "así é como unha tradición de carácter irlandés como o Halloween chega de volta desde os EUA, a onde a levaron os colonos irlandeses". Os magostos na tradición galega Por todo isto, para Felipe Senén está claro: "a festa que deberiamos reinvindicar por estas datas son os magostos", festa milenaria "que segue a celebrarse en toda a Gallaecia", entendendo esta como unha área máis grande que a Galiza actual, ao incorporar o norte de Portugal, así como Asturias e León. "A castaña é o froito do inverno e está estreitamente vinculada á noite de defuntos" concorda Rafael Quintía, "as castañas que quedaban do magosto deixábanse para as animas". Deste modo, relata o antropólogo, "no magosto, que normalmente se facía nunha zona boscosa fóra da aldea, tiñan moita importancia as últimas colleitas do ano: as castañas, o viño novo e os chourizos do San Martiño. Representaba o comezo do período escuro do ano e do ciclo da invernía, que termina polo Entroido. Era un momento de morte simbólica". "En Irlanda non teñen todo este mundo das castañas: os magostos, os zonchos (colares de castañas)... Nada", explica Felipe Senén. Ademais, apunta, "nós temos moita máis vinculación co mundo do Purgatorio, mesmo máis vivamente que eles. O que pasa é que cos anos perdeuse, malia que agora se estea a recuperar". "No magosto había tamén a tradición de emborrallarse a cara antes de baixar a aldea, o que simboliza a chegada das ánimas, e iso facíase igual en Escocia, por exemplo" continúa Quintía. "Está tamén, claro, todo o tema dos colares de castañas cocidas, os zonchos, ou as castañas con anís", confirma. A adaptacion do cristianismo Coincide Rafael Quintía en que "o termo Samaín é gaélico e aquí non se utiliza". Ao que engade "obviamente existen similitudes na forma de celebrar esta data vencellada ao recordo dos defuntos, tanto en Irlanda como na Galiza" e amplía, "hai contactos históricos, un substrato cultural e similitudes, como sucede con outras culturas europeas, mais tamén está a impronta do cristianismo". Para o presidente da SAGA, "non podemos dicir que estamos celebrando unha festa como se celebraba na Idade de Ferro porque non é verdade", razoa. "O cristianismo levou esta festa á súa esfera no seu proceso de apropiación de celebracións pagás, o cal non quere dicir que anteriormente non fosen relixiosas", expón Quintía. "Non é unha noite para disfrazarse, nin unha noite de terror. É unha noite para lembrar e ter presente quen está do outro lado", di Rafael Quintiá "Ás veces reivindícase o Samaín desde unha perspectiva de falso laicisimo", sinala. "Cando realmente dá igual como lle chames porque segue a ser unha festa relixiosa". Aínda que aclara, "o cal non quere dicir cristiá, senón que son crenzas de carácter espiritual, con elementos como as ánimas". "O noso calendario está cheo de celebracións cristianizadas, que antes eran na honra de divindades pagás, en relación cos diferentes ciclos agrarios", concorda Felipe Senén, "e nin a romanización nin a Igrexa puideron con estas tradicións de carácter celta, panteísta, animista e priscilianista", asente. Galiza vs.Irlanda A relación galega coa morte pode vir en gran medida do mundo celta, "onde incineraban os mortos na propia casa", formula o arqueólogo Felipe Senén. Con todo, a idea da morte varía segundo o país. "Os irlandeses degradaron esa idea da morte facéndoa máis triste e perigosa, que viste de negro e leva gadaña" comenta Senén, "mentres que na Galiza a morte é unha amiga, viste de branco e avisa dos perigos" atendendo á histórica convivencia da parroquia dos vivos coa parroquia dos mortos. Non obstante, para Rafael Quintía, Galiza e Irlanda si que partillan crenzas e costumes moi semellantes. E do mesmo modo que o que agora chega retornado dos EUA foi levado polos irlandeses no seu día, tamén os galegos levaron os seus costumes á diáspora mediante a emigración. "Está claro que non é algo novo", asegura Quintía. "Temos documentación do século XVI, cando o bispo cántabro Antonio de Guevara chega a Mondoñedo, na que relata que tanto fillos de pobres como de ricos andaban a pedir polas casas o día de Defuntos e o día de Todos os Santos". "Tamén era habitual tallar calacús e que algúns mozos saísen aos camiños a asustar", sostén Rafael Quintía, "porque é unha noite do ano na que acontecen cousas que non acontecen noutras, do mesmo modo que pasa na noite de San Xoán". Desta maneira, "non recoller a mesa de noite, deixar o lume aceso ou a porta entornada, porque veñen os defuntos" era habitual, conta Quintía. "Despois, claro, hai elementos novos, que non existían no cristianismo primixenio, como o Purgatorio", manifesta o antropólogo. "Por iso existen todos estes ritos de auxilio ás ánimas, como as candeas nos cemiterios ou as misas", argumenta. Devoción ás ánimas e axuda mutua "A relación que existe coas ánimas é unha relación de simbiose", explica Rafael Quintía. "Nós axudamos as ánimas a alcanzar a gloria eterna e non perderse no camiño: coas luces, coas misas, ou solucionando problemas que deixaron en vida", narra. Hai moitos motivos para que as ánimas volvan, como unha herdanza mal feita, un marco que se moveu ou unha promesa non cumprida. Pero, ademais, os defuntos poden volver para intermediar por nós, ilustra Quintía, "como son os nosos familiares podemos pedirlles que nos axuden". Por iso, no caso da relación galega coas ánimas, poderiamos falar de devoción e axuda mutua. A importancia de manter as tradicións A pesar do seu desacordo na elección da palabra gaélica Samaín, tanto Quintía como Senén destacan e agradecen o labor de recuperación de Rafael Loureiro. "Aprender esta tradición ás crianzas, e máis a recuperación da talla dos calacús, é un traballo moi importante", apunta Rafael Quintía. "Claro que podemos celebrar a festa, disfrazarnos e chamarlle como queiramos, pero non deberiamos perder os nosos costumes" sentencia. Para Senén, a popularización dos termos Halloween e Samaín responde a "unha forza da tradición do espírito da xeración do 16, animado por un consumo pouco intelectualizado e pouco reflexionado que acaba por impor moitas marcas", polo que conclúe, "eu creo nas relacións dos pobos célticos e na Galiza como célula de universalidade, mais sen deixar sucumbir as tradicións galegas fronte a fenómenos do noso tempo".