Narradoras e marxes.

Os primeiros anos do século XXI trouxeron un aumento da presenza das mulleres no ámbito da narrativa. O cal non significa que poida falarse de paridade no número de publicacións anuais nin que as súas propostas literarias ficasen libres de ollares patriarcais. Cómpre, ademais, ter en conta os puntos cegos no avance do proceso de canonización da narrativa de autoría feminina, é dicir, as zonas de sombra que permanecen e que, por diferentes motivos, como o cuestionamento de certos aspectos do discurso nacional, seguen a conducir as mulleres escritoras á invisibilidade. Esta é a tese defendida pola investigadora Lorena López no seu ensaio Ainda invisíveis. Narradoras e margens na literatura galega contemporánea (Através), que reabre debates presentes nas letras galegas desde hai tempo. A confluencia e, no seu caso, as tensións entre a identidade de xénero e a identidade nacional foron sinaladas xa por pioneiras do estudo da narrativa de autoría feminina no campo literario galego como Carmen Blanco ou Helena González. Carmen Blanco destacou, nun artigo publicado a mediados dos 90, o aumento a partir dos anos 80 do século XX da presenza de escritoras nun panorama literario galego caracterizado até entón pola escaseza de autoras, cun relevante incremento tras a fin da ditadura franquista "da prosa didáctica e da crítica literaria, seguida do xénero infantil, da propia poesía e, a unha distancia considerábel, da narrativa e do teatro". Estas autoras renovaron a literatura, segundo esta experta, con perspectivas de xénero "derivadas de vivencias persoais e sociais intransferíbeis de mulleres dun tempo e dunha terra concretos". Dun modo semellante, a profesora Carme Fernández Pérez-Sanjulián sinalou, no texto A muller na literatura galega, o Adiós, María, de Xohana Torres, como mostra do avance, a partir dos anos 50, da narrativa que adopta unha "óptica de muller", recuperando o "eu feminino" de Rosalía de Castro. Nun artigo escrito a finais dos 90, a escritora Marta Dacosta observaba pola súa parte que a presenza de mulleres na narrativa ou no xénero dramático era inferior que na poesía, relacionando este feito cun problema de proxección, ademais de remarcar a "excepcionalidade" coa que se seguía ollando o aumento da visibilidade das mulleres na literatura, é dicir, a relativa corrección dun fondo desequilibrio histórico. As cifras A crítica adoita subliñar o crecemento da presenza e visibilidade das narradoras a partir do 2000. A profesora Dolores Vilavedra salientou, nun artigo publicado no ano 2007, que o campo literario galego non tivera nos 80 e 90 como prioridade apostar pola literatura "de xénero", centrado como estaba na normalización lingüística, e que a relativa mudanza experimentada ao respecto a partir dos 2000 podía relacionarse cunha implicación "decidida" neste proceso de axentes literarios como a crítica, editoriais e premios. Os datos máis actuais permiten supoñer, porén, que aínda que as mulleres escriben e len máis, continúan a ser moito menos publicadas que os homes. O Anuario de Estatísticas Culturais do Ministerio de Cultura amosa que, de 2021 a 2022, leron libros o 58,1% dos homes e o 65,1% das mulleres. A Enquisa de Hábitos e Prácticas Culturais mostra que, nese mesmo período, o 7,7% das mulleres declararon ter escollido a escrita como actividade artística, fronte ao 5,5% dos homes. Mais resulta revelador que, dos libros dunha soa autoría inscritos no ISBN en 2021, o 61,8% foron rexistrados por homes e o 37,9% por mulleres. A porcentaxe coincide coa que pode deducirse dunha ollada aos catálogos das principais editoras galegas. Nos títulos editados por Xerais en 2022, a proporción de obras asinadas por homes é tres veces a de libros de autoría feminina. A porcentaxe é aínda máis baixa no caso dos títulos de Galaxia, cun 22% de obras asinadas por mulleres en 2022. Na propia Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega (AELG), do conxunto de persoas asociadas en 2021, o 62% son homes e o 36% mulleres. Desde a plataforma de crítica literaria A Sega apuntan cifras como estas para argumentar que non existe unha suposta paridade. Non se trata ademais, engaden, só de títulos publicados, senón de onde e como, é dicir, editoras con máis ou menos poder, acceso maior ou menor á distribución ou á visibilidade en suplementos e espazos culturais… Crítica con perspectiva de xénero Cuestión relacionada coa anterior é a presenza ou ausencia dunha mínima perspectiva de xénero por parte da propia crítica. Tal como apunta Lorena López, Helena Miguélez-Carballeira contrastou o éxito das primeiras novelas de Teresa Moure (A xeira das árbores e Herba Moura) coa moito menos entusiasta recepción crítica que décadas antes obtivera María Xosé Queizán con obras semellantes, pese a ter sido ademais, esta última, a autora da A orella no buraco (1965), a segunda novela publicada por unha muller en corenta anos desde a Néveda (1920) de Francisca Herrera. Helena Miguélez atribúe a unha mudanza no campo literario, máis preparado para o debate sobre as cuestións de xénero, esa diferenza entre a acollida da narrativa de Teresa Moure e de María Xosé Queizán. Tamén a escritora Marilar Aleixandre sinalou nunha entrevista recente en Sermos Galiza a evolución da ollada social ao respecto, de modo que obras súas como Lobos nas illas ou Unha presa de terra non foron lidas pola crítica máis que a posteriori como novelas sobre a violencia de xénero, aspecto que pasou case desapercibido no momento da súa publicación inicial. A profesora Helena González, pola súa parte, subliñou no seu libro Elas e o paraugas totalizador (2005) o avance dun discurso non hexemónico, como o feminista, cara a posicións centrais no sistema literario galego, ao obter lexitimidade como modelo literario e ao influenciar e subverter progresivamente o propio canon, mais sen deixar de estar subordinado a outros discursos como o nacional, dinámica que explica a partir da metáfora do "paraugas totalizador". Este proceso implicaría a incorporación de discursos como o feminista como táctica de modernización e normalización, apreciábel por exemplo na presenza da "narrativa violeta" como estratexia dunha industria editorial que vai tomando conciencia da relativa sensibilización do público cara ao pensamento feminista. O crítico Mario Regueira comenta en relación con isto que "descubrir que nos últimos anos a maioría das lectoras son mulleres situou a cuestión no centro de moitas políticas editoriais que, porén, están lonxe de facer un discurso feminista máis aló do simplemente cosmético". A profundidade e alcance do proceso de avance do recoñecemento da literatura de autoría feminina é discutido por Lorena López en Ainda invisíveis. Narradoras e margens na literatura galega contemporánea. Esta autora centra a súa análise neste ensaio en catro autoras: Teresa Moure, Cris Pavón, Margarita Ledo e Patricia Janeiro pois, tal como argumenta, a escolla da normativa reintegracionista, no caso de Teresa Moure; a de xéneros literarios minorizados como a ficción científica, no de Cris Pavón; unha escrita experimental e feminista que cuestiona certos aspectos do discurso nacional como fai Margarita Ledo ou o tratamento, tamén desde unha perspectiva feminista, de cuestións problemáticas do discurso nacional como a loita armada, caso de Patricia Janeiro, apuntan a puntos cegos no avance da canonización da narrativa de autoría feminina. O estilo vangardista, experimental e hermético de Margarita Ledo, explica López neste libro, non encaixaba co discurso da normalización, co cal a autora de Mama-fe se amosou crítica. Na época do incipiente discurso normalizador, indica López, as dinámicas literarias procuraban sobre todo ampliar o mercado do libro en galego. Neste contexto, a narrativa vangardista de Margarita Ledo atopou unha recepción crítica limitada, cando non "virulentamente negativa". Pero é que ademais Margarita Ledo realizou, na súa obra literaria, unha fonda crítica do discurso nacional oficial dos sectores conservadores do galeguismo, sinalando o papel represor do galeguismo culturalista sobre outros galeguismos, como o representado por Antón Moreda. Outro caso especialmente significativo é o de Teresa Moure. Tal como lembra López, a obra desta autora deixou de ocupar espazos centrais de visibilidade e recoñecemento tras o anuncio público da súa decisión de pasarse á normativa reintegracionista, que implicou ademais o seu afastamento deliberado da cultura institucional. Aínda que o uso da normativa reintegracionista por unha autora do capital simbólico de Teresa Moure tamén teña axudado á mellora da visibilidade do propio movemento reintegracionista, producindo rupturas das dinámicas do sistema literario como a lograda coa publicación, baixo a súa coordinación, do duplo volume Bolcheviques/Bolxeviques, un ensaio de edición compartida por Através e Xerais. Puntos cegos Aínda sen ter sido preguntada especificamente polo caso de Teresa Moure, Dolores Vilavedra celebra, en calquera caso, os espazos de disidencia abertos por posicións ante o campo literario como as desta autora. "A min paréceme que é bo que existan eses puntos cegos e que haxa autoras e autores que conscientemente os procuren como o seu lugar de creación. A arte só pode avanzar dende a incomodidade. Para que non todo sexa mainstream, ten que haber espazos de disidencia, unha disidencia que pode ser unha posición autorial -pero ollo, tamén de lectura- deliberada", reflexiona. A tamén profesora Chus Nogueira engade, pola súa parte, o caso de Susana Sanchez Arins, relacionado co de Teresa Moure pola súa escolla normativa, tamén reintegracionista. "É verdade que [Susana Sanches] "é maioritariamente, até o momento, poeta, pero por exemplo dun libro como Seique creo que se obviou toda a súa dimensión narrativa, que non é pouca, e ensaística tamén. Unha obra, a pesar da repercusión que tivo en determinados ámbitos, bastante esquecida, por unha circunstancia na que conflúen factores varios. Un deles é a cuestión normativa, pero sobre todo tamén a cuestión que ten que ver coa hibridación, a mestura de xéneros e modalidades textuais", indica. Mario Regueira apunta ao mesmo caso: "O premio Follas Novas a Seique de Susana Sanches Arins, dado á segunda edición, contravindo as propias bases do galardón e cunha necesidade clara de acompasar o recoñecemento galego ao que estaba conseguindo o libro no campo literario veciño", ademais de sinalar outros ángulos cegos como "calquera autora que trate de moverse dos marcos das características atribuídas ao que 'debe ser' a literatura 'feminina' ou mesmo feminista. E isto non quere dicir que o discurso feminista, como calquera outro discurso político en literatura, non enfronte as súas propias contradicións e cuestións sobre a autonomía literaria. De feito, pode que sexa este o problema que está quedando opacado por eses ángulos cegos". Desde a Plataforma A Sega indican, porén, que máis que falar de determinados puntos cegos, habería que facelo dun problema moito máis amplo e estrutural. "Traten o tema que traten, fagan a escolla ortográfica que fagan, escollan o xénero que escollan, as autoras sempre van ser lidas como mulleres, polo que o que nun home sería considerado central, escrito por unha muller vai ser remitido para o particular, para a marxe", explican. Alén destes problemas, Dolores Vilavedra non deixa de remarcar que "resulta evidente que avanzamos moito. Mais, desde o meu punto de vista, o interesante non está tanto nese avance (sempre escaso, sempre doadamente reversíbel) como na evidencia de que as mulleres están a ser un elemento fundamental na dinamización da nosa escrita literaria. E aí si que os avances se están a producir tanto na capacidade de chegar a públicos que non len habitualmente en galego como de crear obras artísticas innovadoras que funcionan como o necesario motor que toda arte precisa para ir sempre máis alá".