Tres momentos con Xela

Cando penso en Xela regreso sempre ao tempo de tres momentos de experiencia compartida: un día de maio de 1984, o 1 de febreiro de 2003 e o 15 de febreiro do mesmo ano. Tres momentos, algunhas imaxes de intensa permanencia, rumor inaudíbel das nosas conversas daqueles días e unha sensación moi amábel de agarimo, de boa conexión, de ledicia na amizade, de entusiasmo poético e político. Pobre memoria. Que reducida porción de materia vivida nos permite conservar. Ao longo destes últimos meses, con Xela no centro da memoria colectiva, tentei ampliar inutilmente o argumento das miñas lembranzas daqueles tres días na súa compaña. Finalmente, decidín revitalizar as sensacións centrais, a vivencia do ser de Xela tal como chegou a min desde aquela mañá de maio de 1984 en que acudimos ambos –e unicamente nós os dous entre máis de dúas ducias de poetas convocados á celebración do IV Festival da Poesía do Condado– a un encontro que se debería celebrar en sesión de mañá no Castelo de Vilasobroso, onde compartiríamos as nosas querenzas literarias e moi probabelmente tamén as conviccións políticas. No espazo baleiro da torre do castelo, Xela, eu e algún membro da organización do festival, agardamos durante máis dunha hora polo resto dos compañeiros e compañeiras, que, finalmente, non acudiron a aquela convocatoria matinal e que foron aparecendo, contra a tardiña, nos arredores da praza onde se desenvolvería a festa poética. Descoñezo –ou esquecín– as causas daquel incumprimento colectivo, que seguramente se debeu a erro na formalización do convite. Eran tempos de –relativa- confianza no proceso de afrouxamento dos cabos ben atados polas gadoupas do ditador e os seus esbirros nunca xubilados e no rumbo indeciso de normalización cultural e identitaria de Galiza Aquela debeu de ser a miña primeira ocasión de contacto coa moza de 22 anos que estaba comezando a estrearse na súa dimensión pública como poeta de obra aínda inédita en libro e con quen compartín o enfado inicial fronte á sorpresa da espectacular ausencia colectiva, as risas inmediatamente provocadas pola rareza da insólita situación, varias horas de paseo polas rúas de Ponteareas, un xantar en bar ou cafetería anódina e unha longa conversa cuxo discurso non se rexistra xa na miña memoria e que imaxino dedicado a asuntos literarios, acaso a unha primeira inquisición mutua arredor das nosas respectivas circunstancias vitais e tamén á posta en común das nosas certezas políticas. Eran tempos de –relativa– confianza no proceso de afrouxamento dos cabos ben atados polas gadoupas do ditador e os seus esbirros nunca xubilados e no rumbo indeciso de normalización cultural e identitaria de Galiza. A nosa enerxía topaba nas liñas ideolóxicas do Festival do Condado unha canle natural de expresión. Aquela plataforma foi durante moitos anos magnífico instrumento de axitación e de fraternal entusiasmo compartido desde a Poesía. Tal é a sensación que pervive e que partillei con Xela naquel día de maio de 1984. Desde entón coincidín con ela en moitos recitais e encontros literarios. Xuntámonos en varias ocasións no Festival de Poesía do Condado, celebración á que ela acudiu todos os anos entre 1984 e 1992. Contra a imaxe de poeta marxinada, desvalorizada ou minorizada que de cando en vez se pretende transmitir, cómpre asentar os alicerces da figura pública de Xela Arias sobre a base documental que testemuña a súa presenza constante en actividades literarias de grupo ou individuais, a representación da súa obra nun número significativo de revistas e antoloxías ou a recepción crítica da mesma ao ritmo da frecuencia habitual para o xénero poético. Perto de 120 poemas da súa autoría foron publicados en revistas literarias e xornais, nos que fomos veciños de páxinas. Con Xela coincidín tamén no ámbito de varias antoloxías que nos achegan. A súa poesía foi recollida en 14 compilacións antolóxicas, un número verdadeiramente significativo, se consideramos o breve período, apenas 20 anos, de vida dedicada ao cultivo e difusión da escrita poética. No proceso desa curta andaina, os seus libros foron reseñados e comentados en máis de sesenta ocasións e motivaron a realización de 15 entrevistas coa súa autora. Xela non foi unha poeta minorizada, desvalorizada nin marxinada, senón activa e presente no tempo e no espazo de nós Xela non foi, pois, unha poeta minorizada, desvalorizada nin marxinada, senón, pola contra, unha escritora activa e presente no tempo e no espazo de nós. Cando quero pensar en Xela, para compensar a levidade das lembranzas concretas daquelas ocasións en que nos encontramos nos recitais, congresos e encontros literarios decorridos nas décadas dos 80 e 90, acudo a un texto que me axuda a situala moi perto da miña propia experiencia grupal. A memoria afortálase con estas palabras de Méndez Ferrín, incluídas no libro de homenaxe Xela Arias, quedas en nós (Xerais, 2004): “Velaí Xela Arias a irromper con forza na área dunhas letras galegas xa multiformes, en fraccións contraditorias, no período das nosas cen flores maoístas”. Eran as multiformes letras galegas da década dos 80 do século pasado. Case vinte anos despois da abraiante incomparecencia da tribo poética á convocatoria dunha xuntanza literaria no castelo de Vilasobroso, entre finais de 2002 e comezos de 2004, aquel tempo de fantástica mobilización cidadá contra a negrura da acción gobernamental do Partido Popular, co buque Prestige en agonía contra os lindes do horizonte e o seu vómito planetario a enchoupar as costas de Galiza, volvín coincidir con Xela a bordo doutra plataforma de intervención político-cultural, a do barco pirata chamado Contra a Burla Negra, Ministerio de Cultura do goberno popular de Nunca Máis. Naqueles días Xela escribía: “Como invade aínda máis, / sen pudor, esta peste.” E tamén: “A velocidade do vento non é nada / se deciden as pantasmas”. Antes da publicación do decisivo Intempériome, a poeta, nos tempos de Nunca Máis, fixo estralar a convocatoria da revolta: “Intempériate, fogar dos rumorosos”. Estes versos e outros de semellante feitura incorporáronse á antoloxía Alma de beiramar, editada en 2003, onde os seus poemas conviven cos de 83 poetas en unánime discurso de intervención crítica, máis unha vez Xela Arias presente na conversa poética do seu tempo, “pois o seu contexto, por fortuna, foi o seu tempo, esa magnífica contemporaneidade que modelou toda a súa poesía”, en palabras de Fran Alonso que leo en Xela Arias, quedas en nós. Na magnífica contemporaneidade do noso tempo de finais de 2003 e primeiros meses de 2004, Xela e eu, con outras xentes do sector da cultura, intemperiámonos no fogar de Contra a Burla Negra, un local instalado nun piso vigués onde nos xuntabamos para preparar accións de creativa resistencia. Como aquel recital decorrido no café De catro a catro que formou parte do conxunto dos 130 actos celebrados en Galiza o 1 de febreiro de 2003 ás 22 horas. Foron os Concertos Expansivos, unha acción de dimensión nacional que incluíu maxia, contacontos, instalacións artísticas, performances, malabares, pintura, teatro e poesía. Lembro varias chamadas telefónicas de Xela, preocupada pola responsabilidade que a ela e a min nos correspondera, a da selección e convocatoria dos poetas da cidade e a da organización e presentación do acto, que, finalmente, atinxiu un éxito rotundo de participación e comunicación. Nesta ocasión acudiron puntualmente á nosa chamada as xentes da tribo poética e non nos deixaron abandonados a Xela e a min na torre do castelo, como en 1984. Esa lembranza complétase coa que conservo, máis fugaz, máis breve, de dúas semanas despois, no alto dun palco instalado na rúa Areal de Vigo, outra vez xuntos en plataforma reivindicativa, nesta ocasión contra a violencia imperial da guerra do Iraq, Na noite do 1 de febreiro de 2003 acendemos no café De catro a catro o facho da resistencia poética contra a burla negra Vítor Vaqueiro, Román Raña, Gonzalo Navaza, María Xosé Queizán, Alfonso Álvarez Cáccamo, Manuel Forcadela, Marta Dacosta, Anxo Angueira, Xavier Baixeras, Manuel Vidal Villaverde, Marga do Val, Méndez Ferrín, Alfonso Pexegueiro, Xabier Paz, Fran Alonso, Mónica Bar, Antonio García Teixeiro, Concha Casabella, Cristal Méndez, Xosé María Álvarez Cáccamo e Xela Arias. Xela, plena de vida e de entusiasmo, repartía camisetas co logo de Nunca Máis. Esa imaxe de ledicia e enerxía é a que acode a min en primeiro plano cando penso en Xela. A que prefiro entre todas as que compoñen a súa figura na miña memoria. Esa lembranza complétase coa que conservo, máis fugaz, máis breve, de dúas semanas despois, no alto dun palco instalado na rúa Areal de Vigo, outra vez xuntos en plataforma reivindicativa, nesta ocasión contra a violencia imperial da guerra do Iraq, Xela e eu a ler, na compaña doutras persoas, poetas, actores e músicos, o texto dun manifesto e poemas da nosa autoría. Cando penso en Xela, ademais dos momentos de existencia compartida que relatei e da miña conciencia de irmandade e comunidade de pensamento, veñen tamén a min imaxes doutra amiga, doutra poeta que vive na memoria a carón dela, Luísa Villalta. Ambas comparten proximidade no tempo da vida –Luísa do 57, Xela do 62– independencia e vigor vital e ideolóxico. Catro meses despois do falecemento de Xela e tamén en súpeta desaparición, morreu Luísa. Eses dous momentos, o do 2 de novembro de 2003 e o do 6 de marzo de 2004, son instantes de magoante asombro, de intensa dor, que encetaron un longo proceso de amorosa memoria.