Memorias da Galiza Mártir

O Museo de Pontevedra acaba de instalar na súa exposición permanente unha serie de obras dos artistas galegos Federico Ribas, Arturo Souto e Uxío Souto. Veñen completar a visión da represión na Galiza que Castelao reproduciu de xeito gráfico nos seus recoñecidos albumes de guerra, expostos no museo desde 1981. A conservadora de fondos e responsábel de coleccións do Museo de Pontevedra, Ángeles Tilve, afirma que esta ampliación da exposición permanente "era un traballo que xa levaba un tempo previsto". As pezas escollidas, que xa formaran parte de exposicións temporais, son o primeiro paso da institución de cara a confeccionar unha serie de roteiros guiados polas diferentes plantas. O obxectivo é vincular a obra de Castelao e destes novos artistas incorporados coas pezas xa expostas doutros autores galegos como Manuel Colmeiro, Martín Echegaray García, Carlos Maside, Maruxa Mallo ou José Otero Abeledo 'Laxeiro', así como coas de artistas españois que tamén están presentes no centro museístico, como Antonio Quirós ou Ramón Gaya. Acompañando as pezas destes artistas, tamén se expón un busto do artista gráfico e activista galeguista Camilo Díaz Baliño, asasinado polos falanxistas en agosto de 1936. Díaz Baliño foiunha das moitas personalidades galegas da época que viron cortada a súa traxectoria artística e política por mor da represión imposta polo franquismo no noso país. Co seu busto, feito por Uxío Souto, o museo busca representar toda unha xeración que non puido chegar ao seu máximo esplendor debido aos horrores do golpe. Neste sentido, Luís Bará, autor do libro Non des a esquecemento, explica que tanto a represión como os primeiros anos de ditadura "supuxeron momentos moi críticos para a Galiza, xa que provocaron a aniquilación da maior parte das estruturas e persoas que comezaban a construír a nación galega moderna a través da cultura e da política". O deputado no Parlamento galego defende que o labor dos superviventes, documentando o ocorrido desde 1936, foi crucial "para seguir loitando polo futuro dos galegos e galegas". A represión na Galiza Se algo marcou a Galiza dos primeiros meses da sublevación militar foi a represión exercida polo chamado bando nacional. Castelao e Federico Ribas deron boa mostra desta represión nas súas obras. O primeiro, un dos membros máis importantes do nacionalismo galego, quixo reproducir os actos salvaxes e despóticos que os falanxistas ou a Garda Cívica cometeron contra a poboación civil de toda a Galiza e contra os grupos de influencia galegos. No caso de Ribas, que até aquel momento era máis coñecido polos seus carteis festivos e costumistas, representou algúns dos episodios máis sanguentos que se viviron no verán de 1936 na zona de Bueu, onde veraneaba xunto a outros intelectuais e artistas como Maruxa Mallo ou Rómulo Gallegos. Mesmo Castelao, quen de cando en vez se trasladaba desde Pontevedra até Beluso para asistir aos faladoiros que estes realizaban. Ambos os artistas adoitaban facer homenaxes particulares a compañeiros e amigos que foran represaliados. De sobra coñecido é A derradeira lección do mestre, debuxo e cadro no que o galeguista representa Alexandre Bóveda tras ser asasinado no monte da Caeira. Por parte de Federico Ribas, unha das súas obras máis célebres homenaxea o líder comunista de Bueu e carpinteiro de Ribeira José de la Torre. Nela pódese ver o fillo do carpinteiro dicirlle a súa nai: "Entón se mataron a paiciño que facía as lanchas e mataron ós mariñeiros qu'iban nélas xa non comeremos máis peixe, miña naiciña!". O ensaísta literario e crítico de arte Xosé Carlos López Bernárdez detalla que a temática da represión franquista é un dos eixos centrais sobre os que asenta a arte galega da época. O feito de que os axustizados pola Falanxe fosen en moitos casos compañeiros, amigos e familiares destes artistas marcou de modo significativo o seu tratamento da guerra. "Hai obras moi parecidas a A derradeira lección do mestre na maneira de concibir espacialmente o asasinado cos asasinos detrás, coma sombras", explica Bernárdez. Bará tamén fai fincapé neste aspecto: "Castelao deixou nos seus cadros e por escrito o que significou a perda de Alexandre Bóveda, quen foi o seu gran compañeiro de loita política e vital", engade o nacionalista. A Bóveda ou José de la Torre hai que sumarlle os nomes de Ánxel Casal ou José de la Cueva 'Johan Carballeira', alcaldes de Santiago de Compostela e Bueu respectivamente, que foron axustizados polo franquismo; Xoán Xesús González, Xosé García, Erundino Vieto, Bernardo Mato... e moitos outros, coñecidos ou anónimos, cuxo único delito fora pertencer a unha ideoloxía política que chocaba de xeito frontal cos postulados do fascismo. Artistas como Castelao e Ribas, unha vez fugados á Arxentina e sabendo que o franquismo borraría calquera constancia das atrocidades cometidas, emprenderon o labor de dar a coñecer ao mundo os horrores que na Galiza se cometeran. Os álbums de guerra creados por Castelao percorreron o globo desde os Estados Unidos até a Unión Soviética. Foron reproducidos milleiros de veces, e os seus trazos convertéronse nun dos símbolos máis representativos do xugo represor do totalitarismo franquista. Os horrores da guerra civil española Outro dos autores galegos expostos, Arturo Souto, quixo representar os horrores da guerra, mais sen localizalos xeograficamente na Galiza. Souto, activista político sumamente comprometido coa esquerda, participou xunto a Castelao no ministerio de Propaganda da Segunda República. Cando os sublevados comezaron a ocupar territorios e masacrar a poboación civil, participou da elaboración de propaganda frontepopulista. Unha gran parte da súa obra desta época foi editada, do mesmo modo que a de Castelao, na cidade de Valencia durante 1937, antes de que esta caera nas mans do chamado bando nacional. As pezas que formaban parte dese álbum de guerra de Arturo Souto foron empregadas polas revistas republicanas do territorio aínda libre como parte da propaganda a prol da Segunda República. Mesmo algunha das súas pezas, como a acuarela Bombardeo en Madrid, foi exposta durante a segunda metade de 1937 no Pavillón da República española pertencente á Exposición Internacional des Arts et Técniques de París. Nese pavillón, Souto compartiu espazo, entre outros, cos álbums de guerra de Castelao ou co Gernika, do pintor malagueño Pablo Picasso. Durante a guerra e os primeiros anos da ditadura, a arte propagandística foi outro dos eixos máis representativos do ámbito galego. Fronte á vertente de artistas como Arturo Souto, máis vencellados á representación crúa dos horrores producidos polo conflito bélico, tense estudado outra corrente na que a interpretación satírica do chamado bando nacional gaña maior importancia. É o caso de Luís Seoane. O bonaerense de pais galegos emigrados confeccionou no seu álbum de 1937, Trece estampas da traizón, unha caricatura burlona do bando franquista e dos seus apoios na sociedade. Especialmente coñecidos son os seus debuxos de Franco, nos que o representa como un soldado temoroso e con aspecto empequenecido. Cómpre recordar que en 1937 Franco xa comandaba os sublevados, e calquera ofensa contra a súa persoa era perseguida duramente, tanto no territorio galego como no exilio. A arte no exilio: "rexurdir e volver agromar" Cando a vitoria franquista comezou a debuxarse como clara, milleiros de galegos iniciaron o proceso de exilio cara a América do Sur e Europa central. Unha situación que, tal e como afirma Bernárdez, "afectou a toda a sociedade, incluídos os artistas, que non podían ser insensíbeis a aquela realidade". Ese foi o caso de Uxío Souto, o último dos artistas expostos no Museo de Pontevedra. Natural de Cuntis, tivo que fuxir a través dos Pireneos unha vez rematou a guerra. Á súa chegada a Francia, foi internado no campo de reclusión de Le Barcarès, construído polos franceses ante a falta de espazo no campo de Argelès-Sur-Mer. Souto representou na súa obra toda a viaxe que el, xunto a milleiros de galegos e españois, tivo que levar a cabo para cruzar a fronteira, así como o abandono e o maltrato ao que foron sometidos polo Goberno francés, quen os confinou en condicións infrahumanas, provocándolle a morte a milleiros dos republicanos que escaparan do franquismo para eludir un terríbel final. Mellor sorte atoparon aqueles que decidiron refuxiarse na Arxentina ou na illa de Cuba. Bernárdez explica que a súa chegada, os intelectuais galeguistas atopáronse cun contexto moi favorábel, debido ás boas relacións existentes entre Bos Aires e a Galiza. Un século de emigracións desde Europa até América converteran a Bos Aires nun pequeno recuncho do noso país. Ademais, a existencia dun ambiente artístico no que a temática social refulxía, fixo que a obra de Castelao, Seoane ou Ribas tivese unha moi boa aceptación entre os círculos de influencia da capital. Na Arxentina, ao contrario que Francia ou Gran Bretaña, o mundo da cultura e da política posicionáronse maioritariamente en contra do franquismo e do fascismo. Esta sensibilidade foi definitiva para que anos máis tarde o galeguismo conseguira rexurdir e volver agromar. Referido a este capítulo da historia galega, Bará recorda a cita do propio Castelao nun dos seus debuxos do Galiza Mártir: "Non enterran cadavres, enterran semente". Restaurar a memoria Ángeles Tilve pon en valor a iniciativa do Museo de Pontevedra como un esforzo máis das institucións por "ensinar ás xeracións presentes e futuras o devir da historia". Desde o museo trasladan que a súa política de adquisición sempre estivo motivada a "reunir na Galiza as obras dos artistas galegos exiliados que se dispersaran polo mundo a partir da guerra", co obxectivo de manter intacto o legado do galeguismo exiliado. Algo no que coinciden tanto Carlos Bernárdez como Luís Bará, que defenden que é labor dos centros museísticos facer unha revisión histórica do que realmente ocorreu na Galiza desde 1936, co obxectivo de restaurar a memoria dos asasinados e poder construír un futuro mellor, no que os ideais galeguistas que quedaron a medio camiño poidan ser recuperados. Un futuro no que os ollos de Alexandre Bóveda, carentes de vida desde que fora fusilado de xeito cruel, poidan representar ao país que eles querían construír. Os ollos de Alexandre Bóveda, que, no monumento pola Galiza Mártir, berran as últimas palabras que Bóveda emitiu antes de ser conducido ao monte da Caeira: "Sede valentes!". Un artista esquecido A nova disposición das salas do museo de Pontevedra serven tamén para recuperar unha figura relativamente esquecida: a de Federico Ribas. Nado en 1890 no Concello de Bouzas (hoxe integrado no de Vigo), emigrou a Bos Aires en 1908, onde se dedicou ao debuxo e á decoración, colaborando con numerosas publicacións. En 1912 marchou a París, onde continuou a súa carreira de publicista. En 1916 instalouse en Madrid, colaborando como ilustrador e debuxante nas grandes revistas da época. Ribas foi especialmente coñecido pola súa extensa e exitosa carreira de publicista, fixando na memoria da sociedade da súa época unha imaxe refinada, mundana e elaborada dos produtos que anunciaba. Porén, Ribas tamén foi un excelente debuxante e ilustrador, unhas facetas que talvez necesitan unha revisión que lle devolva o lugar que tivo no seu tempo: un cotizadísimo artista que merece maior atención. A loita de Virxinia Pereira Pouco antes de morrer, Castelao deixou constancia de que desexaba que toda a súa obra quedase exposta en Pontevedra. Porén, só a forza de vontade da súa muller, Virxinia Pereira Renda, fixo posíbel que isto se levase a cabo. Tras a morte de Castelao, Virxinia viaxou até a Galiza co obxectivo de reclamarlle ao franquismo todas as posesións que lles foran retiradas e que lle correspondían como compañeira do galeguista. Entre aquelas posesións figuraban algunhas das obras que o seu compañeiro deixara no Museo de Pontevedra antes de marchar ao exilio. A estas hai que sumarlle a meirande parte da produción artística de Castelao en Bos Aires, que Virxinia gardou tras enviuvar para poder cumprir a derradeira vontade do pai do nacionalismo. A falta de recursos económicos que Virxinia sufriu durante os seus últimos anos non lle impediu realizar o último desexo do "seu Castelao", como ela lle chamaba.