Mariscadoras: tamén a bordo

Son as 6.30 horas. As pequenas embarcacións aproan á zona de marisqueo correspondente. Xa vai raiando o día e descóbrese unha paisaxe privilexiada, dominada polo monte da Peneda, vixiante cal montaña sagrada que se eleva sobre a brétema que marca o percorrido do río Verdugo, que desemboca a escasos metros, que nutre as augas e achega as súas particularidades a esta enseada. Atopámonos en Arcade (Soutomaior), ría de Vigo, fechada por dúas significativas pontes cargadas de historia: a de Rande e a de Sampaio. Esta última é unha maxestosa construción de orixe medieval, na que as tropas napoleónicas foron derrotadas na derradeira batalla na Galiza. Na contorna faise referencia ás protagonistas deste feito heroico con placas, nomes de tendas… Algunha das retratadas nesta reportaxe é ben merecedora de homenaxes e, de seguro, acabará recibíndoas. A medida que a luz vai enchendo todo, tamén os sons aumentan. Coas embarcacións xa en posición, comeza o chapoteo do lanzamento dos angazos. Escóitanse as ameixas que ao ser lavadas chocan as súas cunchas contra o aceiro. "Algo soa" é a frase que acompaña este bo sinal, pois indica que o traballo está a ser frutífero. Tamén hai cantigas, conversas... Nesta mañá, un mariñeiro canta "A tu vera", de Lola Flores, e dunha embarcación a outra, as mariñeiras brincan preguntándose se foron ao salón de peiteado, que hoxe veu a fotógrafa. A retranca non falta no tratamento de Estrella á súa neta e viceversa, ambas as dúas na esquerda Varias capas de roupa protexen da humidade e do frío, roupa de auga como uniforme de traballo. Un labor moi físico, o angazo baleiro pesa uns 10 quilogramos e unha vez lanzado e cheo, da area onde crían ameixas e berberechos, máis lodo e algas, pode chegar aos 50 quilogramos, que hai que subir ao barco coa forza de todo o corpo. Este xesto repetitivo é o que domina a mañá e, desde logo, a captura de ameixas. Se non hai, o ánimo vaise minando e o cansazo agroma. Hai momentos moi aburridos, pesados, ateigados de silencio e tedio… O esforzo vai acusando, o caldeiro non se enche… O corpo xa doe. Na confraría de Arcade faenan 38 mariñeiras, que representan 25% dun total de 151 persoas. Seguen a estar en minoría, mais o número vai subindo e a súa reivindicación de seren visibilizadas comeza a terse en conta. Relevo xeracional Estrella está xubilada, foi a primeira muller en enrolarse a flote na confraría; colleron o relevo a súa filla, Gabriela, e o seu neto, que faenan xuntas. Se chove moito, a avoa mételles nunha bolsa roupa seca de recambio, nun xesto de agarimo e coidado moi sentido. Con tenrura, fálalle tamén ás ameixas: "A medrar!", dilles ás pequenas que non dan a talla cando as lanza pola borda, devolvéndoas ao mar. Hai relevo xeracional, moitas das mariñeiras que traballan hoxe fano coas súas nais, que, ao tempo, son netas de mulleres que tamén mariscaban na ría. Neste caso a pé, pois a flote levan pouco tempo indo. Recordan con orgullo a historia dunha destas mariscadoras, furtiva, "unha muller grande, nai de tres fillos de solteira; era moi brava. Foi multada e, ao non poder pagar, foi presa. Deu a cara tamén por outras furtivas e asumiu a súa multa". Falamos da época da posguerra. Hoxe en día o regulamento é moi estrito; estabelécense as cotas máximas e as zonas nas que se pode mariscar entre as confrarías. Todo isto lévase a cabo en asembleas, que non sempre chegan a bo porto. Para ser mariscadora a día de hoxe hai que superar varios cursos e realizar un importante investimento, para custear a embarcación, o motor, os aparellos… Ademais das aulas. Nelas, loxicamente, apréndense nocións esenciais de navegación. Hai momentos nos que a coordinación entre as persoas, para mover o barco, levar áncoras ou amarrar cabos, virán nun silencioso baile, unha rutina á que non se presta case atención, e que a converte en plasticidade pura. O mar ten esa capacidade; todas admiten ser conscientes do privilexio de traballar nesta oficina; aínda que non todo sexa doado. Para nada. A respecto das Administracións, tamén hai queixas. A principal, son as elevadas taxas que se pagan pola cota de autónomas e o seguro. Teñen, aliás, moitos gastos referentes ao mantemento do barco, entre eles o equipamento obrigatorio: radio, extintor, botica de primeiros auxilios, bengalas… Protestan pola falta de adecuación das normativas á realidade: "Bruxelas non veu aquí á ría". Sinalan, por exemplo, que a botica obrigatoria é a mesma que se exixe a un buque mercante ou que a obrigatoriedade de levar bengalas é contraditoria, pois por lei non poderían utilizalas na ría. Ao falar da incorporación da muller ao mercado laboral (sen entrar aquí na "trampa" que isto supuxo, pois na maioría de casos significou ver dobrados os traballos, sen remuneración) poderiamos pensar en retrotraernos a tempos moi afastados, como se todo estivese xa conseguido e estivesemos integradas en todos os eidos da sociedade, mais abonda cunha ollada arredor para nos decatar de que non é así A certa hora da mañá, o barco de control achégase a un porto próximo e recolle as biólogas; elas encárganse dos controis precisos dos tamaños das ameixas e saúde dos bancos, ademais de estaren atentas á calidade das augas, controlar a contaminación… O respecto dos ciclos naturais é fundamental para levar adiante a profesión; igual que o do medio. A pandemia Que pasou durante o confinamento? Pois que seguiron traballando, as que puideron, xa que houbo quen tivo que quedar na casa coidando das crianzas. Os traballos esenciais ficaron claros nese período no que voltamos máis reflexivas, ou gustounos pensar que así foi. Respírase tamén compañeirismo. Cando a cota individual está feita, e antes de pasar polo barco de control -onde se pesan, marcan e selan as bolsas de ameixa, e se revisan os barcos-, algunhas embarcacións achéganse ás das compañeiras, que aínda non remataron, e entréganlles ameixas, para que completen a súa porcentaxe. "Hoxe por ti, mañá por min", din. Non hai débedas. Marlene leva 15 anos indo ao mar, naceu en Suíza. É unha muller nova, ten dous fillos pequenos. O seu avó xa foi mariñeiro, ademais fixo algunhas das embarcacións de fibra coas que hoxe se traballa na confraría. Xa poucas gamelas de madeira quedan, dan máis traballo de mantemento -facer a patente todos os anos, por exemplo-, son máis pesadas e incrementan o consumo… Ela bota en falta a camaradaría dos anos nos que comezou, aquela alegría coa que se compartían os chatos de viño, unha vez rematada a xornada, aínda nos barcos. Acabada "a primeira xornada", puntualiza, pois aínda quedan as outras dúas ou tres… A maioría das mariñeiras coas que falei teñen familiares ao seu cargo, nenas ou maiores. De aí o comentario de Marlene. Tamén é nostálxica das cantigas cantadas polos mariñeiros hoxe xubilados. "Agora cos novos xa non hai ese ambiente, hai máis reguetón nas radios…", lamenta. É certo que nas novas xeracións hai menos tradición, nesta profesión coma en calquera outra. O mar abriuse a persoas sen liñaxe familiar no oficio; que recorreron a el ante as dificultades económicas provocadas pola crise de 2008. Novas maricadoras Susi enrolou hai 11 anos, co seu fillo Marcos. Tivo que fechar a empresa de limpeza na que traballaba. Tamén vén de familia de mariñeiras, ela recorda ir mariscar de nena, coa súa nai, a pé. Agora xa non angaza, por razóns médicas, pois padece fibromialxia, enfermidade que lle provoca dores que llo impiden. Por iso vai facendo a selección das ameixas mentres o seu fillo fai a cota dos dous, moi esforzado, ela anímao: "Veña, Marcos, que xa queda pouco". Unha nai preocupada e agradecida do esforzo do seu fillo, quitando o sustento do mar, día a día. Foi Susi quen promoveu a realización desta reportaxe, pois considera que as mariñeiras "de a flote" están pouco representadas. Sempre se asociou a idea de mariscadora coas mulleres que van "a pé" e esa idea, ese feito, está cambiando. Aínda son minoría nas confrarías fronte ás mariscadoras "a pé", que son, sempre foron, inmensa maioría. O produto que traballan é principalmente a ameixa, de tres variedades: babosa, xapónica e algo de fina. Co berberecho pouco fan, pois escasea moito. Sen estar aínda claro o porqué deste feito, a contaminación antropoxénica aparece como unha das principais causas posíbeis. As ameixas tamén se ven afectadas por unha caracola, especie invasora que lles fai un pequeno furado na cuncha para alimentarse delas e, deste modo, acaba por matalas. Lonxe quedan as imaxes de principios de século, nas que moitas decenas de gamelas de madeira chegaban a porto cheas, con cestos de castiñeiro pletóricos de berberecho; outras na mesma proa do barco amoreándose, formando unha montaña de ameixas. Trabállanse tamén outras artes, como o trasmaño ou as nasas, coas que capturan anguía, camarón, choco, robaliza… Loxicamente, dependen moito das estacións e da climatoloxía. Se hai moito mar, temporal, non saen. Tamén dependen de paradas biolóxicas e doutros factores, como as mareas vermellas. Unha vez atracada a embarcación, lévase a carga á lonxa, onde se selecciona por tamaños, nun primeiro proceso, para despois ser pesada, xa nas diferentes sacas. A mecanización é a protagonista neste momento. O peor? "Aguantar as ganas de facer pis", din. Desculpen polo escatolóxico, pero é un tema que tiñamos que afrontar. Se estás completamente cuberta pola roupa de augas, peto, chaquetóns... e te atopas nunha pequena embarcación, bastante lonxe da terra, que fas cando estás menstruando? Ningunha delas lle deu especial importancia á miña pregunta: "Como moito, levas un poncho de augas en lugar de pantalóns e listo". Afastar a embarcación discretamente e pouco máis. Falamos dos dispositivos femininos para ouriñar de pé, pero ningunha os usa. Aquí trátase todo con moita naturalidade. Forma parte da convivencia, do ambiente laboral. Tendo en conta que os barcos traballan moi xuntos uns cos outros, é normal que xurdan roces e discrepanzas tamén, coma en calquera outro traballo. Hai certo enfrontamento entre mariscadoras, a pé e a flote; os motivos son diversos: diferenza entre os gastos dunhas e doutras, as zonas nas que se sementa a ameixa… A xestión dunha confraría non é doada, hai que se coordinar coas demais confrarías, coas Administracións… A foto de grupo mostra un conxunto de traballadoras orgullosas do que fan e do que fixeron as súas antecesoras. A sesión viuse interrompida pola intervención de Julia, muller moi maior que se achega a saudar; as maiores da equipa van a ela con emoción. Foi mariscadora a pé e súmase ao retrato. Vai acompañada da súa filla, pois están a dar un paseo polo peirao: "Sempre nos conta historias de cando mariscaba no areal…". De seguro, moitas destas historias son moi duras, outras fermosas. Coma o mar mesmo.