María Antonia Dans. Unha artista en busca de relato

O centenario de María Antonia Dans (Oza dos Ríos, 1922-Madrid, 1988) non está convocando toda a atención que merece a súa obra, mais tamén é certo que a discreción foi unha constante da súa vida: apartada dos grandes fastos da vida cultural -malia que en estreito contacto con ela-, a biografía da pintora transcorreu case sempre á marxe das correntes de moda e das tendencias que atravesaban o seu tempo. Non obstante, iso non significa que a súa obra non fose apreciada e recoñecida: moi ao contrario, contou con seguidores e admiradores, a prensa ocupouse profusamente dela e os seus cadros están presentes en todos os museos importantes do Estado. Rosario Sarmiento, xestora cultural, comisaria de exposicións e autora dun volume sobre Dans, editada pola Deputación da Coruña, de próxima aparición, cre que "non se debe falar de María Antonia Dans como dunha pintora esquecida, senón como dunha artista que foi vista baixo unha certa óptica que cómpre ampliar. É necesario volver estudar a súa obra coa mirada do século XXI, porque a súa pintura ten moitos elementos que a fan interesantísima e, nalgúns sentidos, mesmo pioneira". Sarmiento refírese ao tópico que lle apón á pintora a etiqueta de "naif", ao encasillamento que a describe como unha artista que retrata unha Galiza amábel e harmónica, idealizada e sen arestas. "En realidade, ela pinta constantemente unha Galiza poboada por mulleres que levan a cabo os traballos máis duros, a Galiza que ela coñecía da súa infancia en Oza dos Ríos e, sobre todo, en Curtis. O que sucede é que ela apostou por unha estética que ía a contratempo, que operaba en dirección contraria á pintura que estaba de moda. Cando ela chega a Madrid, a mediados da década de 1950, o que está triunfando naquel momento no mundo da arte é o informalismo do grupo El Paso (Antonio Saura, Rafael Canogar, Manule Millares, Luis Feito...) e o do colectivo Dau al Set de Catalunya (Antoni Tàpies, Modest Cuixart, Joan-Josep Tharrats), mais ela permanece fiel a un estilo que fora xestando na Galiza xunto con outros pintores como Maside ou Colmeiro". Isto contribuíu a crear unha imaxe dela que a afastaba das vangardas en voga e que a reducía a unha especie de costumismo que, en realidade, estaba moi lonxe do seu proxecto plástico. Da Galiza a Madrid María Antonia Dans nace en 1922 en Oza dos Ríos. Cando era aínda moi nena, a súa familia trasládase a Curtis, o lugar de onde extraería no futuro a inmensa maioría das súas imaxes pictóricas. A historia marca desde moi cedo a súa traxectoria. En 1939 matricúlase na escola das Terciarias de Rubine, na Coruña, un lugar habilitado como hospital de atención aos feridos de guerra. Con dezasete anos, súmase aos labores de enfermaría. Na Coruña comeza a súa formación artística da man doutra grande artista durante moito tempo esquecida: Lolita Díaz Baliño. Neses anos é cando contacta tamén con Isaac Díaz Pardo, que había de retratala nun coñecido cadro da época. En 1953, despois de casar co ensaísta e xornalista Celso Collazo, trasládase a Madrid -a cidade onde residiría o resto da súa vida, aínda que volvería recorrentemente a Curtis- e alí asiste a clases no Círculo de Belas Artes e na Academia de San Fernando. Axiña comeza a expoñer en numerosas cidades de todo o Estado (Madrid, Sevilla, Santander, Bilbao, Santiago, A Coruña, Vigo...) e en París, consegue o premio da Fundación March, obtén bolsas para a ampliación de estudos e numerosos premios e distincións. Participa igualmente en varias exposicións colectivas en América, algunhas delas da man do colectivo de exiliados galegos, nomeadamente baixo a éxida de Luís Seoane. Xa desde o principio, as escenas que retratan o traballo no campo e no mar son habituais nas súas obras. A pegada de Maside faise patente nas súas obras, aínda que o contacto co ambiente intelectual madrileño e coa pintura da escola de Vallecas deixa nela o aroma das paisaxes solitarias e melancólicas de Benjamín Palencia. "Ela en Madrid triunfa", explica Sarmiento. "Hai toda unha serie de exposicións realizadas na galería Biosca, que era unha galería importante, que se converten en auténticos sucesos". Os seus cadros véndense ben e, ademais, logra o apoio dunha boa parte da intelectualidade madrileña da altura: José Hierro, Ángel González, Caballero Bonald, Gabriel Celaya ou Francisco Umbral dedícanlle todo tipo de eloxios. Nalgún momento, chegou a dicirse que Dans esquece todo o que aprendera na Galiza á súa chegada a Madrid, mais abonda con fixarse ben na súa obra para ver que pertence a unha tradición galega inconfundíbel. Se cadra, podería dicirse que a pintura de María Antonia Dans toma os elementos esenciais da plástica do grupo dos Novos (Maside, Souto, Laxeiro...) mais que se vai independizando estilisticamente deles para atopar un camiño propio que, no fundamental, non se aparta dos postulados plásticos daquel colectivo. "Ela, por outro lado, sentíase moi debedora de Maside. Cando este falece, ela escribe un obituario moi emotivo no que o trata como mestre", apunta Sarmiento. "Sempre estivo moi comprometida coa Galiza, que permanece sempre na cerna da súa obra". Ademais, a súa temática continúa sempre a referirse á realidade galega, recreada a través dun meditado proceso de estudo. "Eu creo que [a pintura] é unha mensaxe de alegría, de amor e de melancolía", declaraba na última entrevista que deu, en 1987, no Ideal Gallego, "e, sobre todo, como unha forma de poñer os puntos sobre os is arredor da verdade dunha paisaxe, a galega, que é a miña. Eu intento poetizar a realidade, pero xamais, que conste, a desvirtúo". Nese sentido, Sarmiento destaca non só os paralelismos coa modernidade reivindicada na obra de Maside ou de Colmeiro, senón tamén o papel principal do debuxo como elemento que estrutura as masas de cor, unha característica que Dans toma da súa temperá formación con Lolita Díaz Baliño. Aínda que asumindo de maneira consciente unha poética de factura inxenuística, a pintora atende as leis internas de equilibrio que as cores e as liñas estabelecen entre si dentro do lenzo. Aquela estética cadraba ben co impulso que na década de 1960 tivo o costumismo entendido como reclamo turístico, unha aparencia que ocultaba un proxecto artístico de maior envergadura. Avalada por bolsas, premios e exposicións internacionais, chega a ser un dos grandes nomes da arte da súa época, o que demostra unha tenacidade e unha capacidade de adaptación que lle permitiron, malia todas as dificultades, dedicarse á súa arte. A muralista Particularmente descoñecida para o gran público é a faceta como muralista de Dans. Un xénero que era visto na época como unha democratización da arte e que tivo o seu máximo expoñente nas obras do mexicano Diego Rivera, foi cultivado tamén por moitos artistas galegos do exilio latinoamericano, especialmente Seoane e Colmeiro. Dans sumouse a aquela corrente deixando obra en bancos, hoteis e cafetarías e restaurantes de prestixio: o salón-bar "La llave de oro" do Hotel Wellington de Madrid ou o Parador de Baiona foron algúns dos espazos que decorou con pinturas que en ocasións se perderon pero que poden ser documentadas. A temática da viaxe predomina neles, así como nas pinturas realizadas na igrexa de San Martiño de Meirás. Que se lle fixesen este tipo de encargos reflicte a sona coa que contaba a artista no seu tempo. Reivindicación da muller En realidade, María Antonia Dans tivo o éxito discreto que unha muller podía ter na ditadura franquista, e era moi consciente dos obstáculos aos que tiña que facer fronte pola súa condición feminina. "As protagonistas da súa pintura son mulleres traballadoras que ela coñecía de Curtis, mulleres soas que teñen que loitar pola súa supervivencia", explica Rosario Sarmiento. "Ela escolle ese motivo de forma moi consciente, talvez porque ela tamén tivo que loitar moito para poder ser considerada á mesma altura que outros artistas homes, e para non ser xulgada como unha curiosidade que facía unha pintura amábel. En realidade, toda esa amabilidade é só superficial". "Se non fose muller, os meus cadros custarían o dobre", chegou a declarar Dans, deixando así constancia desa conciencia dunha discriminación contra a que tería que pelexar toda a súa vida. O seu espírito crítico levouna mesmo a declarar que ás mulleres artistas que quedaban na Galiza non lles quedaba outra opción que "pintar os números dos marcadores dos estadios de fútbol". Outra proba máis de que o naif era máis ben accidental na súa obra e no seu pensamento. Diálogo e tensións Dans dialoga e explora as tensións entre a liberdade artística e as estruturas de poder da ditadura, entre a arte galega e a arte internacional, entre a condición feminina e a configuración patriarcal que só a admite como pintora riquiña dunha paisaxe idealizada. Actúa nas fírgoas dun sistema que probabelmente non está preparado para aceptar unha arte como a súa e, talvez, aí está a clave de que a súa figura non perdurase con todo o brillo que merece ao longo do tempo. "Volvemos ao principio", sentencia Rosario Sarmiento. "A obra de María Antonia Dans foi xulgada a través dunha serie de equívocos por causas históricas e sociopolíticas. Debemos volver estudala e revisar o relato sobre ela e discernir o que hai no fondo da súa creación". O vindeiro día 26 o Consello da Cultura Galega organiza unha xornada de debate sobre a pintora que visa precisamente a reconstruír ese relato oculto, ou ocultado, sobre a obra de Dans. Ademais, vén de anunciarse a adquisición da casa da pintora por parte do Concello de Curtis para convertela nunha casa-museo que -esperemos- contribuirá a un maior e mellor afondamento no estudo e na difusión a súa obra. Se cadra, este centenario é a oportunidade para recuperar o relato sobre a súa obra.