Manuel María: teatro contra o esquecemento

"Como cidadá sinto un pouco de bochorno por esa ocultación sistemática de toda esta historia que permanece nas sombras”, confesa Vanesa Sotelo, da compañía Incendiaria e responsábel da adaptación da obra, “mais toda a potencia e a actualidade dese repaso histórico que fai Manuel María convidábanos a preguntarnos por toda unha serie de baleiros na historia da Galiza, convocábanos a revisar a nosa memoria”. Sotelo refírese á historia da Galiza contemporánea que repasa A lúa vai encuberta, a obra que as dúas compañías porán en escena o vindeiro ano. Unha historia que destaca todos eses capítulos que habitualmente se obvian no relato oficial: o estatuto do 36, a guerrilla antifranquista, os enfrontamentos entre os galeguistas do exilio e os que optaron pola vía cultural no interior, a loita obreira nas décadas de 1960 e 1970, o asasinato de Moncho Reboiras… “Un anaco da historia dramática do noso país por recuperar a súa auténtica personalidade, contada dun modo fragmentado e subxectivo. Unha obra, penso, que vai contracorrente da ideoloxía e da estética reinante”, en palabras do propio Manuel María. É moi sorprendente a invisibilidade de Manuel María no teatro institucional, igual que o é o descoñecemento dunha parte substancial da historia da Galiza Melania Cruz e Tito Asorey (A Quinta do Cuadrante) e mais Vanesa Sotelo e Davide González (Incendiaria), xunto co escenógrafo Carlos Alonso e a iluminadora Laura Iturralde forman o equipo de profesionais das artes escénicas que, despois de revisitar a obra dramática completa de Manuel María, decidiron presentar a candidatura a este II Certame cunha proposta sobre esta peza. “Despois de ler a obra non tivemos moitas dúbidas –explica Tito Asorey, o director da montaxe–, en primeiro lugar polo tema, por ese repaso que fai de momentos da historia da Galiza que nos parecen moi relevantes e que, ao tempo, explican a situación que estamos a vivir actualmente. Manuel María destaca unha serie de episodios moi importantes da nosa historia nos que un proxecto de país se ve coutado, unha serie de episodios –quizais de fracasos– que nos falan de como non se puido construír unha nación. É moi interesante ver, na óptica do autor, como eses anos que van desde 1936 até a morte de Franco marcan o noso presente. Parecíanos moi interesante para iniciar unha reflexión sobre a Galiza actual”. Unha historia de fracasos? Depende de como se mire: Sotelo cre que “existe unha parte da nosa historia insistentemente ocultada que ten a ver coa loita obreira, cos fusilamentos de Amador Rey e Daniel Niebla, coa figura de Moncho Reboiras… Hai toda unha serie de nomes propios e de accións colectivas que quedaron nunha especie de limbo e que, aparentemente, constrúen un imaxinario de derrota e de febleza pero que constitúen o contrario: son o sinal dunha vontade firme de loitar contra a opresión e da batalla constante por conformar unha identidade propia”. A lúa vai encuberta é, sobre todo, un retrato social da Galiza, unha voz que relata os desafíos políticos, económicos e culturais do país na loita por recuperar a súa personalidade. Nese retrato social –no que non se renuncia a un humor sardónico moi propio do autor–, xunto coas doce escenas propostas, o proxecto da Quinta do Cuadrante e Incendiaria abre diálogos con outras pezas do autor para reforzar algunhas das ideas tratadas. Así, a introdución do xornalista servido polo obreiro convertido en camareiro de A folga; ou o taberneiro de O auto do taberneiro, no seu dilema de ficar ou marchar; ou mesmo a propia paisaxe que toma a voz en defensa de si mesma, tal e como acontece co Auto do regato do Cepelo. Unha visión xeracional Mais A lúa vai encuberta, segundo a visión que proxectan sobre ela as dúas compañías, é tamén a historia dunha xeración que abre os ollos ao pasado máis recente a través do teatro. “Marca un percorrido moi profundo que nos permitía revisar algúns elementos da nosa historia”, acrecenta Sotelo. “Por exemplo, a nosa xeración ignora case todo o relativo ao Estatuto da Aldraxe e das grandes mobilizacións que se deron para frealo. Esta parte non aparece na obra de Manuel María, que se detén en 1977, mais quixemos ampliar até esa data para dialogar co momento en que nacemos nós, quixemos completar a mirada de Manuel María coa nosa”. “Este é un proxecto que reflexiona moito sobre a Transición –di Tito Asorey– desde o noso punto de vista. Para todos nós resulta unha necesidade vital falar da nosa historia e reflexionar arredor do concepto de identidade. Queremos unir as nosas voces á propia voz do autor, e investigar sobre os mecanismos da construción do relato e a memoria individual e colectiva. Todos facemos parte dunha xeración que está a vivir un serio cuestionamento sobre ese relato oficial do que foi a Transición e que nos ocultou moitos elementos que poñen en dúbida esa versión coa que medramos daquel proceso histórico como un fito exemplar. Agora decatámonos de que talvez non o foi tanto. Para nós tamén é un descubrimento: hai moitas cousas no texto que descoñeciamos e iso tamén nos levou a montalo. Cando unha obra che descobre algo constitúe un desafío, neste caso, sobre certos elementos da historia da Galiza que ignorabamos e que son moi relevantes para recoñecernos como país”. As cadeiras da historia A propia historia da obra de Manuel María constitúe un deses proxectos malogrados dos que está ateigado o noso devir histórico: escrita para o Grupo Teatral da Asociación Cultural Auriense, este nunca chegou a representar a peza. Mais quedan unhas testemuñas silentes que dan fe daquela tentativa: as cadeiras. “É unha desas coincidencias que interpretas como un sinal –explica Asorey– e que, dalgún modo, nos obrigaba a montar a peza: a realidade irrompeu na escena. Manuel María escribiu esta obra para que a representase o grupo de teatro da Asociación Cultural Auriense, un grupo moi activo que empregaba o teatro con fins culturais pero tamén políticos. Esta asociación, polo que fose, non chegou a estrear a obra, o cal fechaba un círculo: unha peza que fala sobre as frustracións na construción nacional da Galiza non chega a estrearse, sumando unha nova frustración á lista. Uns vinte anos máis tarde, a Auriense fixo unha remodelación e regalou as cadeiras que estaban no local. Eu quedei con elas e dúas décadas despois atópome con que teño no meu poder as cadeiras coas que se ensaiou aquela obra que agora imos montar. Daquela, pensamos que a peza tiña que falar tamén de por que aquel grupo non chegou a estrear a peza: engadimos unha nova capa á obra de Manuel María para investigar o porqué daquela omisión”. A montaxe, en consecuencia, transfórmase tamén nunha reflexión sobre o papel do teatro na sociedade. E sobre o activo papel que tiveron as múltiplas asociacións culturais que operaban no clima político e cultural da época. “Na altura na que está escrita esta obra, o teatro adquire un carácter de urxencia, de intervención política, que hoxe apenas se atopa no teatro galego. Pensar sobre eses cambios que se deron no seo do teatro e na súa relación coa realidade máis próxima tamén é un dos obxectivos da obra. Pensar sobre o teatro como espazo de resistencia e de reflexión”, apunta o director. “Unha voz como a de Manuel María é moi difícil de atopar hoxe, tanto na política como no teatro”. Un Manuel María descoñecido O teatro comeza a xogar as súas cartas e a fedellar no diván da memoria: non se trata só de construír un relato político, senón de asociar cultura e sociedade. Manuel María, na época en que escribiu A lúa vai encuberta, estaba moi influenciado polas diferentes formas de teatro político que se estaban a desenvolver por toda Europa e que el puido coñecer en Barcelona, onde entrou en contacto co traballo do Teatre Lliure e coas diversas versións do teatro agit-prop que se daban daquela, especialmente coas teses do teatro documento formuladas por Peter Weiss. Coa súa obra, quixo aplicar as estéticas que atopou alí á realidade galega da época. Iso outórgalle unha inesperada actualidade á peza. Por outra banda, as últimas creacións de Incendiaria (Microspectivas dun marica millenial) e de A Quinta do Cuadrante (O empapelado amarelo), así como experiencias do director con outras montaxes como Resaca ou Fariña, son obras que tentan analizar as contradicións da nosa sociedade e, dalgunha maneira, empregan recursos formais que poderían emparentar cos empregados polo autor na súa obra. O poeta si, mais o autor dramático non conseguiu até o de agora ser recoñecido como merecía. A edición, en 2018, da Obra Teatral completa de Manuel María descubriu, porén, unha obra constituída por 36 pezas que, como sinala MarÍa Pilar García Negro na súa introdución, “certifica a posesión dun oficio técnico que vai para alén do amador ou afeccionado á arte teatral para a converter nunha escrita-proposta coidada e experimentada”. Director e dramaturga salientan a modernidade da obra, a súa perspicacia á hora de escoller os códigos con que constrúe o seu relato: “A obra en si, como texto teatral, resulta do máis interesante”, di Asorey. “Eu levo xa un tempo afondando niso que se chama teatro documento e a compañía Incendiaria tamén toca ese terreo, especialmente na súa última montaxe, que entra de cheo no teatro biográfico. E de súpeto atopamos que Manuel María formula, nun texto de finais da década de 1970, unha teatralidade que agora resulta moi contemporánea. É moi atractivo crear unha ponte entre ese teatro de finais dos 70 e o que se está facendo agora”. “Desde o punto de vista formal –engade Sotelo– está o carácter fragmentario da peza que inclúe escenas satíricas, posibilidades de introducir momentos musicais… É unha obra na que se unen o poético e o político dunha forma moi singular. Ademais é estilisticamente moi ecléctica e, xa que logo, ofrece moitas posibilidades para o xogo teatral. Permítenos afondar e dialogar coa propia obra desde a nosa actualidade. A lúa vai encuberta vai mesturar as formas de teatro máis popular (cabaré, musical, farsa), coas formas contemporáneas de achegarnos ao escénico (teatro documento) que xa experimentamos noutras ocasións, e que agora podemos acubillar baixo o paraugas poético e escénico que nos ofrecen as palabras dunha voz esencial para comprendérmonos”. O certo é que até hai pouco, a faceta de dramaturgo de Manuel María foi ignorada case de xeito sistemático –e as excepcións veñen sempre do lado da profesión teatral– aínda que foi o autor de case 40 obras de teatro. Nin sequera no ano en que se lle dedicou o Día das Letras Galegas se lembrou que a literatura dramática foi un vehículo privilexiado polo autor para materializar un proxecto literario fortemente enraizado no político. A publicación no outono de 2018 da súa Obra Teatral completa por parte da Casa Museo Manuel María e o Certame de Proxectos Teatrais impulsado pola mesma entidade –co apoio dunha trintena de concellos– visa a encher ese oco que non permite avaliar en toda a súa riqueza e profundidade a obra do autor e a súa importancia no decorrer da historia da literatura dramática galega. “A historia está inserida no teatro de Manuel María e por iso ten unha enorme capacidade para xerar motores de creación a partir dela”, continúa Sotelo, “e mais segue a ser un gran descoñecido, supoño que por dúas razóns básicas: porque posúe unha mirada crítica moi clara e moi comprometida coa construción nacional galega e porque o teatro na Galiza aínda está nunha situación delicada. É moi sorprendente a invisibilidade de Manuel María no teatro institucional, igual que o é o descoñecemento dunha parte substancial da historia da Galiza. Por iso quixemos seguir preguntando polos motivos polos que á hora de reconstruír parte da historia recente atopamos tantos obstáculos mentais. O teatro é unha ferramenta moi potente para chegar á xente dunha maneira viva e quizais esa eficacia de contaxiar positivamente á comunidade, acaba por facer que se reduza a unha especie de irmá pobre das artes, a que non se lle deixe medrar”. E remata acudindo a unha cita do político e ensaísta Francisco Rodríguez: “na obra de Manuel María está o antídoto contra autodestrución, unha das enfermidades colectivas do país”.