Males de cabeza: literatura e enfermidade mental

"Non coñezo ningunha novela, galega ou non, na que algunha das súas personaxes non teña problemas psicolóxicos, sexan estes evidentes ou non", dicía o escritor Xavier Queipo nunha entrevista recente en Nós Diario sobre Corazón de manteiga, a súa última obra. "Os trastornos de comportamento son cada vez máis frecuentes na nosa sociedade, que é a que realmente está doente", reflexionaba nesa mesma conversa. Aínda que -matizaba- "habería que definir o que é trastorno mental". Mauro, o personaxe principal de Corazón de manteiga (Galaxia), é un paciente psiquiátrico que crea outros eus para sobrevivir nun mundo opresivo. O seu auto-illamento social é unha expresión do "malestar na cultura da simulación típica das sociedades autoritarias". Varios dos personaxes da escritora Teresa Moure -como a Sara de Uma mãe tão punk, unha muller que tenta dar unha lección aos fillos simulando unha síndrome de Dióxenes- poderían considerarse, tamén, persoas trastornadas ou, máis ben, marxinadas nunha sociedade que rexeita o pensamento contrahexemónico. "Com a publicação nos últimos meses de Sopas New Campbell surpreendeu-me que várias críticas indicaram a minha preocupação pelo tema da saúde mental. O que me interessa é questionar a normalidade social. É provável que hoje estejamos a patologizar em excesso qualquer conduta anómala, da infância hiperativa à reiterada ansiedade", explica ela mesma. En Sopas New Campbell (Cuarto de Inverno) -engade Moure- "Nádia julga trabalhar numa empresa de limpezas ocupada de exterminar pragas, um ofício interessante para quem tem de matar os elefantes que reiteradamente aparecem no seu armário e também os que aparecem nos armários de outras pessoas. É um jogo com a fantasia, uma fenda para me perguntar sobre o real", salienta. "Interessa-me muito" -sinala- "esse perfil, a pessoa inadaptada, que se refugia no seu interior e deixa à solta os seus fantasmas até estes cobrarem na sua existência o mesmo peso que outras deixam para as convenções, para acatar as leis. Penso que em quase todas as minhas obras está presente esse efeito". "Nunca me propuxen" -aclara Berta Dávila sobre Carrusel- "escribir unha novela sobre a doenza mental para despois procurar unha perspectiva axeitada ou non axeitada de facelo. A publicación de Corazón de manteiga de Xavier Queipo cadrou máis ou menos no tempo coa doutras obras de narrativa que tratan o tema do transtorno mental. É o caso de Carrusel (Galaxia), de Berta Dávila, a historia dunha escritora en crise creativa que reconstrúe o seu pasado, marcado pola doenza mental que padece, ou de Os incurábeis (Xerais) de Antonio Tizón, novela negra que, como as súas obras anteriores, Un home estraño (Xerais) e A antesala luminosa (Xerais), achégase á enfermidade mental. "Nunca me propuxen" -aclara Berta Dávila sobre Carrusel- "escribir unha novela sobre a doenza mental para despois procurar unha perspectiva axeitada ou non axeitada de facelo. En Carrusel creo que hai un conflito identitario que a protagonista trata de resolver e que abrangue diferentes dimensións e contextos da súa vida. O transtorno mental é transversal a todos eles e é o tema do libro, pero eu non o sabía antes de escribilo. O que si é certo é que quería ofrecer un relato en primeira persoa que non fose unha mirada desde o estrañamento a un outro ou outra atávica". No caso de Antonio Tizón si existiu, porén, unha vontade consciente de escribir sobre a doenza mental. "Levo xa moito tempo" -lembra- embarcado nun proxecto consistente "nunha serie de cinco novelas, independentes pero complementarias, que pretenden tratar, desde distintas perspectivas, a temática do trastorno mental", nas que se propón a si mesmo e ao lectorado unha serie de cuestións arredor da doenza mental, como o choque entre a concepción romántica da loucura e a realidade ou a confusión entre loucura e maldade, por exemplo, co efecto estigmatizador do trastorno mental que isto supón. Sobre a presenza do tema na narrativa galega, a profesora e crítica Dolores Vilavedra apunta que o interese autoral non foi, seguramente, aumentando de modo tan paulatino, senón que "hai unha aposta consciente por abordalo como un asunto central, non colateral. Non é casualidade un número tan elevado de títulos en tan poucos anos. Coido que isto ten que ver cunha maior sensibilidade social cara a ese ámbito…". Dolores Vilavedra lembra que, en realidade, o trastorno mental está connosco na literatura "xa desde Curros e Rosalía" Unha historia moi longa Mais a propia Vilavedra lembra que, en realidade, o trastorno mental está connosco na literatura "xa desde Curros e Rosalía" ou, máis recentemente, "con Margarita Ledo e a súa Porta blindada; ou Úrsula Heinze, e non quero deixar de citar toda esa mocidade que convive decote coa depresión nas vidas Post it de Iolanda Zúñiga, por exemplo. Pero interésame sobre todo o Nano de varias novelas de Suso de Toro: Nano ten algún problema? Cal? É por iso menos feliz? De verdade é tan 'diferente' a súa maneira de enfrontar a vida? Nano faille unha emenda á totalidade á orde convencional das cousas pero faino case sen inmutarse, sen espaventos. Paréceme que ese tipo de abordaxes son as que interesan, aquelas nas que as etiquetas non nos valen". O tema foi analizado, de feito, desde unha perspectiva histórica e feminista, pola investigadora Ana Garrido no seu ensaio Xohana Torres. Da viúva de vivo á muller navegante, no que menciona A tola do monte de Castelao ou a identificación do eu poético de Rosalía de Castro coa "tola" ou a "estranxeira". A "loucura" é nos textos de Castelao, Dieste ou Seoane, explica, un "refuxio" e un "berro" contra unha sociedade que marxinou unha muller que se rebelou por ser condenada á soidade e ao ostracismo. A "tolemia" é, así, produto da violencia provocada pola dependencia económica do home, que converte as viúvas de vivo en mulleres desamparadas. A diferenza das "tolas do monte" de Xohana Torres con estas personaxes creadas por homes é, segundo Garrido, que elas contan a súa propia historia e, aínda sendo socialmente marxinadas por "tolas" por non seren submisas, non precisan da "tolemia" como enfermidade para liberárense das imposicións sociais, cousa que, poderiamos engadir, ocorre tamén coas personaxes de Teresa Moure. O crítico Xosé Manuel Eyré subliña tamén varios títulos que tratan o tema do trastorno mental. Por sinal, "a típica personaxe do tolo de pobo / tolo de vila vén sendo bastante frecuente", como o Tiroliro de Antón Riveiro Coello en A ferida do vento e, dun xeito máis dramático, o Nin Berlín de Xosé M. Gayoso, con "atípicas personalidades" que "permiten introducir puntos de vista diferentes do racional á hora de dar conta dun mundo por excelencia caótico", sinala. "Tamén me gustaría ver até que punto as enfermidades mentais están detrás de Xente de mala norte" de Alfonso Álvarez Cáccamo, di. Romantizar a enfermidade, ou dramatizala en exceso, contribuíndo a xerar estereotipos, é "o gran problema" ao tratar este tema, asegura Rexina Vega. A enfermidade non se escolle A escritora Rexina Vega tratou tamén o tema en Dark Butterfly, que ela mesmo define como "unha elexía" escrita "xusto ao morrer a miña única irmá, vítima do desleixo médico durante un internamento por unha crise na súa enfermidade. Convivín coa esquizofrenia durante moitos anos como acompañante" e "quixen que desa vida, dese percorrido doloroso quedase constancia. Quixen presentar unha voz consciente, fuxir do estereotipo, do golpe de efecto espectacular". Pois, subliña, "quen padece unha enfermidade mental sitúase á marxe da doxa, e faino non como unha pose, non como un xogo de poder nin como un desafío, faino porque non pode facer outra cousa". Por iso, asegura, romantizar a enfermidade, ou dramatizala en exceso, contribuíndo a xerar estereotipos, é "o gran problema" ao tratar este tema. En confluencia con Vega, Berta Dávila apunta que "a doenza mental é unha realidade que ninguén escolle". Por outra banda, subliña, "ter un trastorno mental non significa ser unha enferma mental, como se iso fose a cerna identitaria fundamental de alguén ou unha maneira uniforme de estar no mundo". Mais, engade Dávila, "o que romantiza ou dramatiza a realidade do trastorno mental é o tratamento que se faga dos temas que teñen que ver con isto, como ocorre con calquera outro tema. Podemos atopar relatos que romantizan as violencias machistas cando se presentan como unha consecuencia inevitábel dunha certa maneira de entender o amor. Se cadra é posíbel pensar que a literatura non ten por que render contas sobre isto. Agora ben, é unha consecuencia inevitábel da literatura construír imaxinarios sobre os temas, confrontalos ou participar dos xa construídos. Non cabe a opción de non participar desta cuestión, de non escoller". O crítico Mario Regueira achega tamén unha visión concordante coa de Dávila. Na perspectiva literaria, opina, "segue habendo moito descoñecemento da materia", pois "confúndense os trastornos psiquiátricos cos problemas psicolóxicos, por exemplo". Mesmo "hai tendencias que veñen do ámbito académico" -apunta- "onde se segue romantizando a enfermidade mental, con propostas de análise que a vinculan, de xeito naif, cunha capacidade especial para a creación artística. Analizouse hai pouco nesa chave a obra de María Mariño, por exemplo". Na mesma senda, Berta Dávila di que "a literatura que alguén escribe non pode ser un síntoma de nada". Este enfoque contribúe, ademais, "a unha certa idea de romantización da doenza e ten, ao meu ver, unha lectura de xénero controvertida", xa que "cando se acode a este tipo de argumento para analizar a escritura das mulleres fálase de inestabilidade, de histerismo, de volubilidade, de poetas choronas ou suicidas, como no caso de Rosalía ou Sylvia Plath. Cando este filtro atravesa a escritura dos homes, fálase de xenios inescrutábeis, complexos de máis para este mundo, misteriosos, malditos, como ocorre con Panero ou con Bukowski". Mario Regueira apunta que "vimos dun contexto onde a enfermidade mental estivo moi vinculada coa represión social feita polo franquismo", mais "non creo que a cultura galega, en xeral, fose consciente ou estivese á altura desa relación nin que soubese denunciala A orixe social e política Sobre a orixe social e política da enfermidade mental, Regueira apunta que "vimos dun contexto onde a enfermidade mental estivo moi vinculada coa represión social feita polo franquismo", mais "non creo que a cultura galega, en xeral, fose consciente ou estivese á altura desa relación nin que soubese denunciala, e moito menos a literatura, que na maioría dos casos simplemente reproduciu tópicos", e cita aquí figuras como as Marías, ou o papel de Carlos Casares recollendo historias de tolos "simpáticos", ou o Tiroliro de Riveiro Coello. Mais nas últimas décadas, engade Regueira, a investigación científica tamén desmontou os excesos da interpretación do trastorno mental como froito da presión sociopolítica. Así, a figura do doente como símbolo do diferente e da inadaptación social "ten unha parte de verdade, pero tamén é un vello tópico da posmodernidade que segue ligado á inmensa maioría das interpretacións literarias sobre a materia". O problema, di, "é que á vella romantización da persoa con enfermidade mental como en contacto privilexiado coa verdade sucedeuse unha outra na que a persoa enferma pasa a levar sobre os ombros toda a carga da disidencia social da súa contorna. Na propia novela de Queipo dáse unha visión completamente idealista desta cuestión". Vilavedra reflexiona que "o interesante da abordaxe literaria do tema non é tanto que normalice o trastorno mental ou que reivindique a alteridade, senón a capacidade que esas novelas poidan ter para amosar as tensións nas que se constrúe o propio concepto social de trastorno mental, como se vai tecendo tal unha arañeira na que vivimos atrapadas sen vela". A tamén crítica Eva Moreda apunta, pola súa banda que, máis que a unha vontade de crear un discurso determinado sobre o tema, "na maioría dos casos prevaleceu o intentar crear unha obra con valores puramente literarios, aínda que despois, na realidade, como pasa sempre, algunhas destas obras o conseguiran en maior medida que outras. Por outra parte, si que é obvio que durante moitos anos houbo moitos tabús na sociedade sobre o trastorno mental, e pode ser que, a medida que estes tabús van sendo gradualmente cuestionados, o panorama sexa máis propicio para que as obras que traten o tema se escriban, se publiquen e nalgúns casos se premien". Por outra banda, as obras literarias tampouco responden, lembra, á vontade de facer un unha enciclopedia médica. En relación con iso, sobre os estereotipos e a presentación do trastorno como rebelión contra a sociedade comenta que "é indubidábel a estas alturas que a definición do trastorno mental ten unha forte compoñente social e non simplemente médica. Pero penso que, en xeral, os autores e autoras crean un discurso máis complexo que iso", afirma. No caso da personaxe de Queipo, poderiamos dicir, a doenza non é tampouco nada escollido e o seu sufrimento tórnase máis visíbel, sobre todo, na última parte do libro. "Eu não pretendo" -indica, por último, Moure- "minimizar o sofrimento; nem sequer tratar o tema do trastorno com pretensão de abordá-lo, entendê-lo ou tratá-lo. Isso ficaria para um ensaio, para uma aproximação científica ou, pelo menos, jornalística sobre o tema. Simplesmente gosto de situar-me perante a hipótese de que habitualmente descartamos os comportamentos pouco típicos como indicativos de doença". Desde unha perspectiva non tan afastada da de Moure, Vilavedra reflexiona, pola súa banda, que "o interesante da abordaxe literaria do tema non é tanto que normalice o trastorno mental ou que reivindique a alteridade, senón a capacidade que esas novelas poidan ter para amosar as tensións nas que se constrúe o propio concepto social de trastorno mental, como se vai tecendo tal unha arañeira na que vivimos atrapadas sen vela". Doenzas e títulos O crítico Xosé Manuel Eyré destaca algunhas obras como o Males de cabeza de Fran Alonso, polo seu "catálogo de afeccións mentais que a vida moderna provoca na xente" ou, nun sentido semellante, a Amálgama de desquiciados de Xosé L. Martínez Pereiro ou Os fillos do río, de Antón Risco. A esquizofrenia, en concreto, pode atoparse, indica, en Como levar un morto de Xesús Rábade Paredes, en Todo OK, de Diego Ameixeiras. A anorexia, en Salitre, de Jaureguízar, e a bipolaridade, en Dragal, de Elega Gallego, en Tristemil, de Alberto Fortes ou en Morning Star, de Xosé Miranda. As alucinacións, en O globo de Shakespeare de Jaureguízar, Shakespeare destilado de Xesús Constela, Riofero de Xelís de Toro, Gran tiburón branco de Samuel Solleiro ou O soño da febre de Miguel Anxo Murado. Unha vella tradición En confluencia con Dolores Vilavedra, desde a plataforma de crítica literaria feminista A Sega, Marga do Val recorda que "está todo inventado… Pode ser que Rosalía De Castro falase de El primer Loco e da primeira "loca soñando". Otero Pedrayo creou tamén un certo tipo de 'tolo', Adrián Soutelo, en Os camiños da vida". E na literatura máis recente viñeron moitos máis títulos, como, cita, Así nacen as baleas e A lúa da colleita, de Anxos Sumai; Ten o seu punto a fresca rosa, de María Xosé Queizán; Futuro imperfecto, de Xulia Alonso; O club da calceta, de María Reimóndez; Besta do teu sangue de Emma Pedreira ou A Ferida do Vento, de Antón Riveiro Coello.