Liternatura: unha nova ollada literaria sobre a natureza

Non se pode comprender ben esta tendencia se non a relacionamos coas noticias que nos indican que estamos ante un episodio de extinción natural de dimensións nunca coñecidas para o ser humano, a xa coñecida como a sexta extinción masiva. As repetidas informacións sobre a mala saúde do planeta permítennos albiscar un futuro pouco prometedor para a natureza e para a propia especie humana: desaparición de ecosistemas, perda de biodiversidade, quecemento global, maltrato da paisaxe, depredación implacábel dos recursos… O sistema privilexia a obtención de beneficios (para uns poucos) ante calquera outra consideración e as consecuencias comezan a facerse patentes mesmo para os máis alleos á problemática ecolóxica: sabemos agora que o saqueo da natureza e a mingua da biodiversidade están na orixe da pandemia da Covid-19. A ameaza esténdese á nosa propia integridade, mais os poderes económicos semellan non reaccionar ante este apercibimento máis que co greenwashing, un lavado de cara que lle apón a etiqueta "ecolóxico" a calquera froito da sobreexplotación. Por iso non resulta estraño que proliferen os títulos que nos guían cara a unha nova comprensión da nosa relación co medio natural, que avoguen por unha nova relación coa nosa contorna que teña en conta os vínculos necesarios para manter un equilibrio do que depende a nosa propia supervivencia como especie. "Sobre todo na década de 1980 comezou a manifestarse con forza esa necesidade de protexer o patrimonio natural con grupos e asociacións como Erva ou Adega, que reproducían unha necesidade universal que tamén indicaba a popularización de organismos internacionais como Greenpeace ou WWF", explica Xurxo Mariño A conciencia ecolóxica Xurxo Mariño, autor de Terra –unha espectacular crónica dun periplo arredor do mundo no que se mesturan anécdotas da viaxe coa descrición dos espectáculos que a natureza lles ofrece aos viaxeiros– lembra que hai algunhas décadas que comeza a xurdir na sociedade galega a conciencia de que hai que protexer a natureza. "Sobre todo na década de 1980 comezou a manifestarse con forza esa necesidade de protexer o patrimonio natural con grupos e asociacións como Erva ou Adega, que reproducían unha necesidade universal que tamén indicaba a popularización de organismos internacionais como Greenpeace ou WWF. E esa exixencia de protección aviva a necesidade da xente de coñecer mellor o que nos rodea, de querer saber e interpretar dun modo máis sistemático. Se te fixas nas datas de publicación das guías de natureza en galego, coinciden máis ou menos no tempo con ese espertar da conciencia ecolóxica". Mariño, ademais, apunta a outro factor que pode ter influído na popularización da literatura de natureza: "A explosión do turismo, o abaratamento das viaxes, permite gozar de moitos espectáculos naturais característicos dalgunhas zonas do planeta. E esa contemplación fai que cando o viaxeiro volve sexa máis consciente do que ten na casa". E engade que "ningún coñecemento é absoluto, sempre se aprende por comparación. Sempre poño o mesmo exemplo: eu son moi afeccionado á astronomía e coñezo ben as constelacións que hai no noso ceo. Estando en Namibia, nada máis mirar o ceo nocturno decateime de que era distinto, que respondía a outro patrón. Ser consciente desa diferenza é o que che permite comprender a diversidade". O escritor Manuel Rivas, cuxa obra sempre prestou moita atención ao mundo natural e que vén de publicar Contra todo isto, onde se lle dedican varias páxinas ao que el denomina "ecocidio", cre que "agora aparece a natureza como movemento, máis que como etiqueta. O malestar da natureza abrolla en forma de berro. Poderiamos ilustrar isto co exemplo do cadro de Munch O berro, onde non é só a figura humana a que lanza ese berro de desesperación, é toda a paisaxe a que está a berrar. Hai xente que escoita máis e xente que escoita menos, mais esa angustia da Terra, esa situación de extinción está facéndose presente na sociedade. Agora é difícil ter unha posición puramente contemplativa ante a natureza, necesitamos tomar partido ante esa situación de emerxencia, e iso inflúe na escrita. Ver a humanidade como algo externo á natureza é un erro de percepción, formamos parte do mundo natural. E a literatura tamén, dalgún modo, pertence a ese mundo: a poesía, para min, é natureza indómita". As agresións que está a vivir a paisaxe galega, coa proliferación de parques eólicos e explotacións mineiras, preside a conversa con Rivas, que fala de violencia catastral: "Esa violencia sempre estivo presente en todas as guerras. Cando os Reis Católicos proceden á famosa 'doma e castración do reino da Galiza', destrúen as oliveiras que tanto abondaban aquí. Parte da guerra é a desfeita da contorna, e nestes momentos estamos vivindo unha situación de guerra simbólica ante a que a literatura toma posición". "Máis aló de que haxa unha preocupación xeneralizada polos problemas ambientais, hai que ter en conta que este florecemento da literatura de natureza nos permite descubrir moi boas obras literarias que, por pertencer a unha tradición basicamente anglosaxoa, non eran o suficientemente coñecidas fóra dese ámbito", di Sandoval. O abraio ante o mundo Xosé Ballesteros, editor de Kalandraka, a primeira editorial galega que posúe no seu catálogo unha colección especificamente dedicada á literatura de natureza, Vitamina N, coincide na conciencia ecolóxica como principio reitor desta tendencia. "No noso caso", explica, "vén dunha reflexión de longo alento sobre un dos maiores problemas que ten hoxe calquera sociedade, que é a defensa dos valores naturais e toda a problemática arredor do cambio climático e da perda da biodiversidade. Xa en 2003 fixeramos aquel libro-denuncia de Nunca Máis, mais non tiñamos unha colección onde poder encadrar o pensamento arredor destes temas. Ao longo do tempo fomos abrindo coleccións no ámbito infantil para achegar aos rapaces a diversidade natural, xa que moitos deles viven nun medio urbano no que a natureza é vista case como algo exótico". A colección Vitamina N parte do libro homónimo de Richard Louv que alerta do impacto que ten na saúde física e mental o afastamento do mundo natural e que mantén que o contacto coa natureza desenvolve a introspección, a reflexión e o sentido da cooperación. Antonio Sandoval, ornitólogo con varios títulos sobre o tema no seu currículo, que agora dirixe a colección, insiste, ademais, nos valores literarios do xénero. "Máis aló de que haxa unha preocupación xeneralizada polos problemas ambientais, hai que ter en conta que este florecemento da literatura de natureza nos permite descubrir moi boas obras literarias que, por pertencer a unha tradición basicamente anglosaxoa, non eran o suficientemente coñecidas fóra dese ámbito. Son obras que satisfán o desexo lector e que, ademais, descobren unha forma diferente de mirar ao mundo". Ballesteros matiza: "As categorías mestúranse. Hai libros de divulgación que provocan un enorme pracer lector. Quizais a vocación literaria non sexa o principal motor que os move, mais a escrita acaba converténdoos en obras literarias. Sucede con moitos libros de viaxe, por exemplo. Non se debe ser demasiado purista á hora de estabelecer etiquetas: un libro pode ser unha crónica e unha novela ao mesmo tempo". Moitos destes libros transfórmanse en guías para ver o mundo, para pararse a ver ao noso arredor con outros ollos. "Como, en xeral, toda a boa literatura", anota Sandoval. "Cando lemos un bo poema e levantamos a vista, todo se transformou, a nosa forma de ver modificouse e percibimos o mundo dunha maneira radicalmente diferente. Con estas obras, o que sucede é que nos permiten estar máis atentos a unha parte do mundo que habitualmente pasa desapercibida –os ecosistemas, a fenoloxía, as especies animais e vexetais– e a estabelecer unha relación con ela diferente, en termos emocionais, sensoriais e mesmo intelectuais. Cambian os nosos vínculos coas paisaxes, coas plantas e os animais e, desde logo, co resto da xente e coa historia dos lugares". Esa capacidade de asombro ante o que nos rodea é un ingrediente indispensábel para gozar da natureza e, na actualidade, semella que tanto o ensino como os medios de comunicación prescinden dos estímulos necesarios para activar o abraio. Nese sentido, a literatura de natureza pode funcionar precisamente como a espoleta que nos incita a fixarnos neses fenómenos que pasan desapercibidos para unha sociedade demasiado ocupada no inmediato. Mariño comenta que "cando eu estudaba, pasou o cometa Halley e ningún profesor fixo nunca o máis mínimo comentario sobre aquel acontecemento. Pasei a miña infancia e adolescencia en Foz, que é unha zona onde podes atopar moita variedade xeolóxica e ornitolóxica, mais nunca fixemos ningunha saída nin nos ensinaron nada sobre o que nos rodeaba. Os profesores están moi encadeados a un programa ríxido, a transmitir uns contidos, e iso anula a imaxinación e a curiosidade". Semella que hai un ciclo infinito no que o diálogo coa natureza se constitúe en parte fundamental das nosas letras", opina Manuel Rivas. A achega galega Dentro desa relativa novidade que supón o xénero, a literatura galega xa posúe un copioso caudal que lle permite enfrontar a relación coa natureza con certa experiencia. Mariño sinala que "a literatura galega está impregnada de atención á natureza: penso en Marilar Aleixandre, en Xavier Queipo –cuxos libros sempre inclúen esa mirada do biólogo–, en Xabier Paz, en Estíbaliz Espinosa, moi interesada na astronomía…". E Antonio Sandoval explica que "habitualmente non se considera a poesía dentro do xénero nature writing porque os americanos enfocáronse máis no ensaio, pero a poesía galega, desde a máis clásica á máis recente, está chea a rebordar de consciencia cara a esa natureza que nos arrodea". E fai un apuntamento sobre un libro concreto: "Pelerinaxes de Otero Pedrayo é unha obra extraordinaria que está por redescubrir. Hai todo un subxénero da literatura de natureza que está constituído polos libros do camiñar, do paseo. E este libro ten uns fragmentos absolutamente insuperábeis. Até onde eu sei, é un libro que non se traduciu a outras linguas e penso que podería ser unha achega de primeira orde ao catálogo do xénero". Manuel Rivas vai máis alá e chama a atención sobre a natureza como un leit motiv presente na literatura galega desde os seus inicios. "Xa desde o De correctione rusticorum de Martiño de Dumio, podemos observar esa ligazón do pobo galego co medio natural. Alí quérese corrixir a un país que cre que as ríos, as pedras e as fontes falan. E seica non tivo moito éxito, porque cando xorden as cantigas, vemos de novo como se interpela á natureza. A quen interpela a muller que espera polo seu amado? Ás ondas do mar de Vigo. Semella que hai un ciclo infinito no que o diálogo coa natureza se constitúe en parte fundamental das nosas letras".