Literatura galega: Dez libros para unha década

Nunca é doado elaborar listas das mellores obras artísticas. Mais Sermos Galiza quixo celebrar o Día do Libro pedindo a persoas representativas da crítica literaria unha escolla dos que poderían ser, ao seu xuízo, dez dos mellores libros publicados en galego nos últimos dez anos. Unha encomenda complicada, entre outros motivos por unha cuestión cuantitativa. Segundo o informe de produción editorial de libros do Instituto Nacional de Estatística, entre 2013 e 2019 publicáronse 6.859 títulos en galego. O Anuario de Estatísticas Culturais do Ministerio de Cultura español achega datos máis actualizados: en 2021 rexistráronse no ISBN 1.034 libros en galego en soporte papel, que en 2021 foron un total de 1.136. Pero o máis complexo podería ser determinar criterios cualitativos para a selección de obras. Ao respecto, Sermos Galiza non puxo máis límite que pedir ás expertas e expertos consultados -Ramón Nicolás, Armando Requeixo, Mario Regueira, Isaac Lourido, Inma Otero e Tensi Xesteira- que tivesen en conta todos os xéneros literarios. Debullamos, a continuación, os libros seleccionados. Ensaio Non houbo moitas coincidencias nas escollas das críticas e críticos consultados, mais en ensaio destaca, con dous votos, a análise da creación da identidade subalterna galega a través de tropos feminizantes como o do sentimentalismo en Galiza, um povo sentimental (Através, 2015), de Helena Miguélez Carballeira. Un libro que supuxo segundo Mario Regueira “unha mudanza de paradigma nos estudos galegos incorporándoos solidamente ás correntes da crítica poscolonial”. Continuador, en diversos aspectos, do traballo de Miguélez é outro ensaio máis recente, Um país a la gallega. Galiza no No-Do franquista (Através, 2021) de Beatriz Busto-Miramontes, que mostra como o noticiario franquista contribúe a esa mesma construción da subalternidade a través dunha promoción dunha imaxe folclorizante de Galiza como unha arcadia sen conflito necesitada de ser colonizada para superar o atraso. Tamén na senda da crítica política, mais desde a perspectiva do ensaio filosófico, sitúase outro dos ensaios escollidos, Capitalismo e fascismo. Psico-ontoloxía da escravitude (Euseino, 2016), de Rebeca Baceiredo, sobre a produción da subxectividade como mecanismo de poder do capitalismo. E coa resistencia, mais especificamente cultural, ten que ver tamén Chévere 1987-2022. Trinta e cinco anos de axitación cultural, (Kalandraka, 2022), auténtica enciclopedia textual e fotográfica da traxectoria do grupo Chévere. Enlazando coa resistencia cultural e política, alén de coa contestación do tópico da Galiza como país submiso, pode sinalarse tamén Anna Turbau. Galicia 1975-1979, catálogo que acompañou a exposición, organizada polo Consello da Cultura Galega, do traballo realizado pola fotógrafa catalá Anna Turbau na Galiza na Transición. Verdadeira crónica do que James C. Scott chamou a resistencia dos oprimidos. E forma de crónica, “pulcra e inclemente” segundo Isaac Lourido, adopta tamén Novas do exterior. 63.000 quilómetros de viaxes á cadea (Axóuxere, 2016), de Xosé Luis Santos Cabanas, relato en primeira persoa, escrito polo pai do ex preso independentista Antom Santos, das consecuencias para os presos e as súas familias da política de dispersión carceraria aplicada pola máquina penitenciaria do Estado español. Na escolla dos críticos e críticas que responderon a proposta de Sermos Galiza sae, por último, tamén no campo do ensaio, Rosalía de Castro. Cantos de independencia e liberdade (1837-1863), de María Xesús Lama, biografía de Rosalía de Castro publicada por Galaxia en 2017 que cuestiona estereotipos sobre a autora de Follas Novas, boa parte deles promovidos polo seu home, Manuel Murguía, debido ao seu proxecto de convertela na poeta-mártir do país. Narrativa No ámbito da narrativa boa parte dos libros escollidos polas expertas e expertos consultados foron obras premiadas. Coa temática de Novas do exterior conecta, aínda que estea escrito desde unha posición moi diferente, a novela Aqueles días en que eramos malas (Galaxia, 2016) de Inma López Silva, retrato dun módulo de mulleres nun cárcere galego. Da mesma autora foi escollida tamén a novela O libro da filla (Galaxia, 2020), galardoada co Premio da Crítica Española, historia dunha investigación xornalística sobre un home condenado por abusar sexualmente da filla. Mais as obras máis votadas no campo da narrativa foron, en primeiro lugar, seique, de Susana S. Aríns (Através, 2015), escollida por catro críticos, e Un señor elegante (Xerais, 2020), de Suso de Toro, subliñada por dous. Ambas relacionadas coa memoria, Un señor elegante reconstrúe a traxectoria da familia Baltar, unha estirpe burguesa, republicana e galeguista, mentres que seique, tardiamente recoñecida debido, seguramente, á escolla normativa reintegracionista da autora, parte da súa historia familiar para ofrecer un relato descarnado da brutalidade da represión franquista contado, por unha vez, desde o lado da familia dos vitimarios. A memoria é tamén protagonista de As malas mulleres (Galaxia, 2021), de Marilar Aleixandre, Premio Nacional de Narrativa do Ministerio de Cultura, que indaga na historia esquecida das mulleres encarceradas na Galera da Coruña. E coa historia, xunto coa reflexión sobre as dinámicas de dominio sobre os subalternos, conecta por outra parte A nena do abrigo de Astracán, (Xerais, 2017), derradeira obra de Xabier P. Docampo e Premio da Crítica Galega. A historia colonial une, por outra banda, a vida de dúas persoas que habitan tempos distintos en A diagonal dos Tolos (Galaxia, 2014), de Santiago Lopo, Premio de Narrativa Breve Repsol. Do mesmo modo que a historia da emigración galega impulsa os acontecementos relatados en Virtudes (e misterios), (Galaxia), de Xesús Fraga, Premio Nacional de Narrativa en 2021, ou a emigración recente de mozos e mozas coas expectativas rotas é o miolo de Os bicos feridos (Galaxia, 2018), de Anna R. Figueiredo. Mais Berta Dávila é, xunto con Inma López Silva e Antón Riveiro Coello, das poucas autoras de narrativa citadas máis dunha vez polas críticas e críticos consultados por Sermos Galiza. O derradeiro libro de Emma Olsen (Galaxia, 2013), de Dávila, foi destacado por dous críticos como novela promisoria do que a autora ía dar despois, como a obra Illa Decepción (Galaxia, 2020), Premio de Narrativa Breve Repsol, mostra dunha escrita do eu na que se unen con orixinalidade, segundo Inma Otero, vida, literatura e metaverso. A escrita de Antón Riveiro Coello é subliñada por dúas das súas obras máis coñecidas, O paraíso dos inocentes, (Galaxia, 2020), Premio Torrente Ballester, que afonda na crise migratoria do pobo sirio, e Os elefantes de Sokurov (Galaxia, 2015), indagación dunha moza no propio pasado familiar. O tema dos coidados é un dos alicerces de Os elefantes de Sokurov, como o é do Premio Risco A simetría das bestas (Urco, 2018), de Alberto Ramos, a historia dunha muller que atopa na consciencia da morte inminente, como a protagonista de O derradeiro libro de Emma Olsen, a oportunidade para revisar o que foi a súa vida. Nun semellante ton tamén intimista pódese situar unha obra referente no tratamento da doenza mental, A lúa da colleita (Galaxia, 2013), de Anxos Sumai, Premio García Barros, na que unha muller volve ao territorio da súa infancia para tentar asumirse nas súas contradicións e integrar na súa vida o seu outro eu, que aprendeu a negar. A diferenza é, aínda que desde unha perspectiva máis política, cimento así mesmo de En vías de extinción (Xerais), de María Reimóndez, primeira entrega dunha serie de novelas desta autora sobre un grupo de mulleres que loitan por construír os afectos desde un lugar alternativo ao imposto polo mandato heteropatriarcal. Nas relacións humanas erguidas desde outra perspectiva indaga tamén Isaac Xubín en Non hai outro camiño (Xerais, 2016), Premio da Crítica Galega, como o fai Sica Romero nunha das obras revelación do ano 2022, Avelaíñas eléctricas (Néspera), historia de desamor e do intento de abeirarse á comprensión do outro, aínda que doia, por moito que non poidamos xustificar a súa conduta. Con vimbios semellantes teceuse a historia de A fiestra aberta, (Toxosoutos, 2017), de Juan Parcero, sobre cando a vida obriga a escoller entre o correcto e o incorrecto, ou Besta do seu sangue, Premio Xerais 2018, que indaga na biografía, e sobre todo na psique, de Manuel Blanco Romasanta, o primeiro asasino en serie galego. A investigación, mais desde un enfoque de novela negra, é por outra banda o fío que une tamén a acción de O último barco (Galaxia, 2022), de Domingo Villar, derradeira entrega da triloxía sobre o inspector Leo Caldas escrita antes do prematuro falecemento do seu autor. Canto ao experimentalismo narrativo, unido á elaboración estética da experiencia vital e política, as expertas e expertos consultados salientaron o autoeditado Percorridos por unha teoría do desexo, de Alberte Pagán, ou a obra de Teresa Moure, con achegas como Sopas New Campbell (Cuarto de Inverno, 2020). Poesía As obras premiadas volven destacar no ámbito da poesía. A máis citada, con catro votos, foi Feliz idade (Kalandraka), de Olga Novo, Premio da Crítica española e Premio Nacional de Poesía do Ministerio de Cultura no 2020. Un poemario que contén o relato do encontro entre unha nena que medra e un avó que vai perdendo a memoria é, á vez, a celebración da presenza no mundo de persoas que fan felices os demais. Segue a esta obra, con dous votos, Camuflaxe, de Lupe Gómez (Chan da Pólvora, 2017), Premio da Crítica Española e mostra da poesía como arma dos pobres, alicerzada no vínculo emocional e profundo coa nai ausente e coa terra. A morte revélase neste poemario como “lugar de acción”, de reactivación da memoria. Da perda dun ser querido nace por outra banda, coma Camuflaxe, …as neuronas irmás… (Pen Clube de Galicia, 2017), de Estíbaliz Espinosa, Premio Afundación, que reflexiona sobre o que significa a irmandade desde distintas perspectivas, fusionando poesía e ciencia. E a idea da perda conflúe coa da ruína, un dos eixes temáticos de dúas das outras obras escollidas, Tempo fósil, de Pilar Pallarés, Premio Nacional de Poesía en 2019, e Celebración, de Gonzalo Hermo, Premio de Poesía Joven Miguel Hernández en 2015. Tempo fósil (Chan da Pólvora) poetiza a destrución da casa nova, símbolo da procura dunha vida mellor para uns pais de clase obreira, pouco despois de ser fundada. Porque nada parece permanecer no tempo que habitamos. Celebración (Apiario), de Gonzalo Hermo, é a aceptación do paso do tempo e un xeito de mirar para adiante e acoller o novo, malia a incerteza. Deixando que o vello morra nunha paisaxe na que só quedan cascallos. Desde unha perspectiva semellante, pero máis apegada ao cotián, Ismael Ramos indaga na incerteza en relación coa precariedade e a pobreza en Lixeiro (Xerais, 2021), que tamén foi Premio Nacional de Poesía Joven Miguel Hernández do Ministerio de Cultura. Un pouso máis existencial, como Celebración, pode ter Soño e vértice (Espiral Maior, 2016), de Eva Veiga, que olla ao soño como evasión do imperio dogmático da razón e á poesía como o que fai agromar tamén algo que non responde á razón da vixilia. Da banda máis política, aínda que non rifada nin co íntimo nin co existencial, poden situarse o resto das obras poéticas escollidas: Todos os pasos fan ruído, (Espiral Maior, 2021), crónica do confinamento que gañou o Premio Nacional de Poesía Pérez Pallaré e Materia (Xerais, 2022), de Yolanda Castaño, que pescuda na memoria histórica e familiar e reflexión sobre a maternidade e a non maternidade como escollas igualmente lexítimas. Tamén A desvértebra (Chan da Pólvora, 2020) de Ana Romaní, sobre vidas fronteirizas, excéntricas, expulsadas dos centros de poder, que erguen alianzas contra o “ecocidio” e a orde patriarcal e Proibido sentir. Escritos desde a máquina-prisom (Urutau, 2021), de Adriám Mosqueira Paços (Senlheiro), sinalado por Isaac Lourido como unha proposta de poesía en primeira persoa dun preso independentista que serve como crónica da estadía no cárcere.