Na lingua que eu canto: música e identidade(S), hibridadas no global

Nun mundo crecentemente globalizado, as transformacións de conceptos como identidade ou cultura teñen provocado a reflexión desde múltiples disciplinas –filosofía, socioloxía, antropoloxía... Os fíos que nos conforman vólvense máis fráxiles ou mesmo cambian minuto a minuto, con debilitacións das lealdades dos Estados-nación, antes cerna, en favor do capital ou a súa encarnación empresarial máis tanxíbel. A música ten xogado neste proceso un importante papel, por exemplo na creación de audiencias que sobordan os límites nacionais ou de comunidades lingüísticas, como estudaba xa a mediados dos 90 o investigador Rowland Lorimer, con cambios nas propias maneiras de distribución e industrialización desta forma cultural que levan igualmente a outros modos de entender as súas identidades. Como se constrúe neste contexto a galeguidade nunha manifestación como a música? Que elementos definen a música galega? A súa adscrición ao territorio? O uso de instrumentos autóctonos? A recuperación de melodías somerxidas na tradición? O lugar de nacemento das artistas? Estamos nun contexto de hibridación global no que as identidades continúan a ter peso ou camiñamos cara á homoxeneización de determinadas formas, case transnacionais en xéneros como o rock, cantaruxado maioritariamente en inglés? E que papel xoga a lingua en todo isto? A galeguidade no século XIX "A relación entre música e identidade é tan antiga como a mesma música, igual que toda forma da cultura", afirma Luís Costa, musicólogo e profesor da Universidade e do Conservatorio de Vigo. É a realidade cotiá a que configura esas identidades, persoais e colectivas, que se sosteñen de maneiras diferentes segundo os cambios históricos. No caso Europeo, estendido ao resto do mundo, os séculos XVIII e XIX viron florecer unha idea de cultura vencellada á de Estado-nación, sobre a que tamén se artellaría consecuentemente a identidade. Galiza, aínda que caia da banda das nacións sen Estado, non escapa a esa dinámica. "A música era o mecanismo de construción colectiva capaz de chegar a un pobo que non lía", explica o musicólogo luís costa A formación desa relación entre identidade e música enténdese coa aparición dunha conciencia de modernidade no país, cando se constrúe o ideario galeguista. Dentro dun proceso paneuropeo, o feito de "ter unha idiosincrasia fundamentalmente idiomática favoreceu que se puidese debuxar un tipo de música cunhas particularidades", explica Costa. A existencia de xéneros propios como a muiñeira ou o alalá no territorio tamén contribuíu a que ao seu redor se articulase esa identidade, que resulta máis fácil de construír na diferenza, coa configuración dun corpus máis facilmente asociado coa galeguidade que outros de orixe extra galaica. "A articulación política a través da música foi moi importante", asegura Costa. Galeguistas tan emblemáticos como Manuel Murguía déronlle relevancia nos seus textos, coa conciencia de que "era o mecanismo de construción colectiva capaz de chegar a un pobo que non lía". Os coros galegos das primeiras décadas do século XX, como Toxos e Froles ou Cántigas da Terra, foron fundamentais neste senso, razón pola que as Irmandades da Fala se verían tan ligadas a eles. Negociar o global Ese proceso chega até hoxe, se ben as regras do xogo mudaron. Coa guerra civil española como marca de cambio, a construción identitaria entraría logo nas dinámicas de globalización internacional. Paradigmaticamente, o folk, de orixe estadounidense durante a década dos 30 e 40, chegaría a Europa nos 50 e á Galiza a finais dos 60 e comezos dos 70, como un xénero que implica un reposicionamento da "identidade musical galega desde as chaves da galeguidade", pero articulado neses fluxos globalizados coa introdución, por exemplo, de instrumentos como a arpa celta, hoxe en día moi asimilados, mais que na música tradicional non existían, senón que viñan de Irlanda. Tratábase de "crear un produto que, sendo recoñecíbel como galego, resulte ao tempo homologábel na etiqueta folk a nivel internacional", resume Costa. O que hoxe identificamos como música galega é o resultado da "tradición romántica do século XIX, sometida a procesos de globalización e hibridación, e xa a partir da época dos 70 ou 80 vencellada ás dinámicas do mercado de consumo internacional", di o profesor. "Esa formación da identidade ten a ver con elementos formais (a muiñeira, un xénero propio) mais sobre todo con construcións mentais ou ideolóxicas", explica. O rol da lingua En termos da industria, adoitamos considerar como música galega aquela que se fai no que constitúe os límites territoriais da Galiza, ou fan persoas de nacionalidade galega fóra das nosas fronteiras. O criterio lingüístico, escollido como excluínte para disciplinas como a literaria coa innegábel pegada de Ricardo Carvalho Calero, non presenta no musical, en principio, especial relevancia. Mais coa lingua como alicerce fundamental da identidade galega, non semella estraño preguntarse por aquela música que se produce en castelán, xa non en xéneros xenuinamente non galegos (que tamén), senón naquel polémico e exemplar caso das músicas recollidas das gorxas das persoas máis anciás, onde o compoñente identitario é innegábel. "As coplas en castelán formaban parte da tradición musical galega tamén no século XIX", asegura Costa. Unha consecuencia dos movementos migratorios ou da propia realidade na que historicamente moitos espazos da nosa cultura foron castelanizados. En último termo, o que as discusións sobre estas pezas porían en evidencia é unha pregunta de raíz: "É posíbel expresar unha galeguidade en castelán? A resposta teoricamente é que si", afirma o musicólogo. "Creo que a identidade e a idiosincrasia dos pobos é algo que vai moito máis alá da lingua", opina nesta mesma liña Guadi Galego. Restrinxir o corpus da música galega á feita en galego implicaría deixar de lado impulsos transcendentais como a Movida, cuxa importancia "ninguén pode negar", observa. "Aínda que para min a lingua é o piar absolutamente base", acrecenta. A compositora e intérprete viviu de primeira man aquel mencionado auxe do folk co seu paso por Berrogüetto, aínda que actualmente se decanta por unha fuxida deliberada e recoñecida das etiquetas, na procura tamén dunha identidade persoal da que o galego forma parte. "Creo que a identidade e a idiosincrasia dos pobos é algo que vai moito máis alá da lingua", opina nesta mesma liña Guadi Galego Para Hugo GZ, vocalista da banda de rap SonDaRúa, aínda que o calificativo de música galega se aplicaría a "todos os grupos que fan música na Galiza", en termos de identidade e creación de valor cultural e, sobre todo, no que atinxe ao potencial normalizador da lingua galega, entende que o lingüístico é un punto de compromiso coa cultura que "ou o pomos nós en valor ou non o vai facer ninguén". Nese senso, destacando o uso de aspas, opina que "os que facemos música na nosa lingua somos 'máis galegos' que os que a fan en castelán". A súa é unha lírica combativa que fai do idioma bandeira, na liña de moitas outras propostas musicais que asumen a reivindicación crítica desde as súas propias olladas. Problematizar a identidade Unha das respostas máis orixinais á etiqueta ofrecíaa se cadra o vocalista das Ataque Escampe nun faladoiro virtual ofrecido hai anos, antes desta inundación das tendencias non presenciais que en tempos de pandemia nos atravesa. Filólogo de carreira, Álex Charlón aludía á música galega entendida como a feita na Galiza equiparándoa ao complemento circunstancial de lugar, mentres a configuración do adxectivo como complemento directo exixía algo máis, que en moitos casos pasa pola lingua. Segundo comenta Samuel Solleiro, outro dos membros da banda que se mantiveron estábeis ao longo dos anos na formación, mesmo nun grupo non todos teñen exactamente a mesma visión nin esta permanece inmutábel no tempo. Con todo, o da identidade é un tema que se atopa moi presente no seu traballo discográfico, sobre o que teñen vontade de incidir, "pero sen dicir nada en concreto", matiza. Así, contra a música que "presupón unha certa identidade galega" case decidida desde arriba, como "exército para facer chegar esa identidade á xente", Ataque Escampe prefire entendela como creada polas propias cancións, que contribúen en especial a problematizala. "Todo é máis complicado que catro slogans", di Solleiro. Desde o propio Galicia es una mierda até aqueles Violentos anos dez a súa obra recolle un corpus de temas que, explorando estilos que van do rock ao soul, pasando polo indie ou o pop, se constrúen ateigados de retranca e reflexión nunha idiosincrasia constantemente negociada e hibridada nese mundo global. Solleiro sospeita que non todas as integrantes de Ataque Escampe coinciden na súa opinión sobre considerar tamén como música galega aquela cantada en castelán, pero el maniféstase a favor. "Ninguén ten o patrimonio da identidade galega, todas son lexítimas. Independentemente de que eu sexa unha persoa monolingüe en galego, a realidade é que hai como mínimo outra lingua, ou máis se consideramos a presenza do inglés na música", argumenta. Cara á normalización SonDaRúa, Guadi Galego ou Ataque Escampe encádranse en eidos musicais moi distintos (con constatábeis evolucións no curso das súas traxectorias as dúas últimas) que encaixan coa propia diversidade á que apunta o panorama internacional, no que a música se entende ademais desde a forte compoñente industrial como un ben de consumo suxeito ás modas e ás leis do mercado, ao tempo que concilia o seu valor máis simbólico na construción de identidades híbridas e cambiantes. Representan tamén distintas xeracións de artistas, que viviron cadanseu contexto particular, polo que chegan ao presente con ópticas e bagaxes abondo diferentes. "Todas as músicas que non se encadran no tradicional –que xa se dá por feito que é galego– son fundamentais en lingua galega para que se normalice o sector e o país a nivel lingüístico", opina Galego, "outra cousa para min é a identidade". A compositora de Cedeira sinala así unha das chaves para as que a música xa ten demostrado un potencial enorme, encarnado por exemplo na efectividade que tivo o Xabarín Club. Hugo GZ tamén apunta nesta dirección como algo prioritario para SonDaRúa en concertos ou obradoiros que levan a cabo en centros de ensino, sempre co obxectivo de mostrar que se pode facer música e arte en galego, de que se presente como unha lingua atractiva para a mocidade. Entre as múltiples iniciativas que poderiamos constatar neste eido, podemos atender unha das máis recentes da man do alumnado do instituto Neira Vilas de Oleiros, que baixo o colectivo Galeguíza-T elaboraba a lista de reprodución de Spotify Nova antoloxía da música galega contemporánea. Esta escolma reúne grupos na súa maior parte en activo, ligados a estilos que van do trap ao blues, do reggaeton ao indie, procurando ofrecer unha vía de acceso para a cativada á música en galego. Porque a falta de difusión e coñecemento é un dos principais problemas que pode atopar unha música en lingua minorizada nese mundo global no que, alén das novas oportunidades para chegar aos públicos, os centros de poder convencionais, se cadra con outras faces menos recoñecíbeis, aínda determinan en boa medida os fluxos de circulación de bens simbólicos. "Independente-mente de que eu sexa unha persoa monolingüe en galego, a realidade é que hai como mínimo outra lingua, ou máis se consideramos a presenza do inglés na música", argumenta" Estas breves e incompletas pinceladas queren dar conta das complexas dinámicas que ligan a análise da identidade na música, no particular caso da Galiza e da súa realidade lingüística. Mais que respostas concretas, agardamos que estas liñas sirvan para pensar o significado da identidade desde ópticas múltiples e desde a profundidade dun fenómeno no que a construción ten moitos ángulos. É por iso que rematamos con outro interrogante, desta volta non da que asina, senón da propia Guadi Galego: "Eu fágome outra pregunta: temos país e temos identidade se cae a lingua?". Cadaquén pode trazar de seu a(s) resposta(s), que serán, como as identidades, propias e únicas, mais con puntos de interacción no común.