José Gil: unha biografía do pioneiro do cine galego

"Se alguén merece o título de pioneiro do cinema galego, sen dúbida ningunha é José Gil". Así de contundente se amosa Manolo González, autor de Nos días encantados de agosto. Unha biografía de José Gil (Galaxia). Esta obra, que vén de gañar o premio Antón Losada Diéguez na modalidade de ensaio, recobra a memoria da andaina deste director, produtor e camarógrafo de alento incansábel e vida tráxica. Precursor do reporteirismo gráfico, do cine documental e ficcional galego, do cinema industrial e turístico, dos noticiarios, da publicidade, do cinema da emigración, do arquivo fílmico ou do cinema móbil, entre outros proxectos que converteron a súa biografía nunha traxectoria irregular de éxitos e fracasos dos que sempre se erguía con novas e, ás veces, extravagantes ideas, como o automóbil cine que patentou arredor de 1915. O nome de José Gil continúa hoxe inxustamente esquecido, mesmo para o audiovisual galego. "Foi o primeiro que tratou de construír un discurso cinematográfico de país e de exportalo", explica Manolo González, para quen reivindicar a figura deste pioneiro tivo moito de viaxe emocional. E é que José Gil habitou un tempo no que non había lugar para o cinema na consideración social sobre o que merecía ser chamado cultura. Cando, curiosamente, a súa loita incesante por conseguir distribuír os seus filmes ou por obter apoios institucionais en igualdade de condicións que cineastas foráneos era xa síntoma de problemas que aínda hoxe persisten no sector. "¿No es crear conciencia de nuestra personalidad regional estimular con actividades nuestra industria artística gallega, mostrar las propias, no proponerlas a las ajenas que no son, sin duda, algunos superiores?". José Gil protestaba con palabras como estas na revista Vida Gallega, en 1929, pola concesión, por parte das catro Deputacións galegas, a unha produtora madrileña dunha substanciosa subvención para a produción dunha película de promoción turística de Galiza. O mesmo feito provocou a escrita dunha amarga carta dirixida ao Faro de Vigo na que, por primeira vez na historia do país, alguén -José Gil- reclamaba o estabelecemento de criterios obxectivos e públicos, que desen prioridade ademais ao tecido creativo do país, na adxudicación de axudas públicas para o cinema. Reivindicación que, en boa medida, non foi atendida até a creación no ano 2006, sendo o propio Manolo González responsábel da área de cine e vídeo da Dirección Xeral de Cultura, das axudas ao talento, grandes impulsoras -ao financiar proxectos independentes- do recoñecemento alcanzado nos últimos anos nos festivais internacionais polo chamado Novo Cinema Galego. A queixa de José Gil tiña como obxecto, en gran medida, o galeguismo da época. "Realmente si el galleguismo supiera cumplir con acierto su misión debiera poner al lado de sus sectores de elucubración a caño libre otros de la aplicación de las ideas a la práctica", escribe no texto publicado en Vida Gallega. A desconexión do movemento galeguista co cinema era unha realidade naquela altura, tal como Manolo González puido comprobar en entrevistas realizadas como parte do seu proxecto de investigación sobre José Gil. O homenaxeado do Día das Letras Galegas deste ano, Francisco Fernández del Riego, opinaba que Gil "era un burgués que facía películas, pero para nós naquela época iso non o considerabamos como actividade cultural". Valentín Paz-Andrade ou Filgueira Valverde pensaban de modo semellante. Outro síntoma. "O galeguismo defendía o idioma e o país e o cinema naquel tempo era mudo. Pero non era só o galeguismo nin era un fenómeno só galego", sinala Manolo González. "O manifesto no que o cine é definido como sétima arte é de primeiros dos anos 20. Nos anos 10 e 20, e até o 20 e pico, o cine non era considerado unha manifestación artística", lembra. Parte do valor de Nos días de encantados de agosto reside, precisamente, no percorrido que realiza pola historia do primeiro cine na Galiza. Os comezos José Gil nacera na parroquia de Rubiós, no concello das Neves, en 1870, no seo dunha familia de xornaleiros agrarios. O neno José criouse sen avós, sen pai -voluntariamente ausente por traballo, pois mente definíndose como viúvo, estando casado con María Gil, cando solicita ingreso na Garda Civil- e sen irmáns. Descoñecemos a xénese da súa paixón pola fotografía, aínda que Manolo González formula como hipótese que puidese coñecer retratistas que facían temporada estival no "Eldorado do Mondariz", un dos mellores centros balnearios da Europa do seu tempo, situado a poucos quilómetros do seu domicilio familiar. Con 26 anos crea, de feito, a súa primeira empresa fotográfica: a marca La Afición Artística, coa que traballa no verán en Mondariz. Naquel tempo, só unha vangarda formada por fotógrafos novos pretendía que a fotografía se asimilase á arte, arela á que serviu o pictorialismo, que tivo en José Gil un dos seus máis destacados cultivadores na Galiza e nas novas clases medias e burguesas, desexosas de autorrepresentarse como as familias respectábeis que podían costearse unha pintura, os principais clientes. O cine acababa, neste tempo, de ser presentado na Galiza cun programa de filmes realizado no Teatro Circo coruñés en 1896 ou nunha xira organizada polo sur do país para dar a coñecer o cinematógrafo dos Lumière. José Gil casa en 1989 con Trinidad Sarabia, coa que vai vivir a Ourense, onde funda o seu primeiro estabelecemento, Fotografía Artística, perto da suntuosa galería que pouco antes inaugurara quen detentaba nesa altura a hexemonía do mercado fotográfico local, José Pacheco. José Gil inicia meses despois unha feroz batalla con Pacheco ao facerlle a competencia abrindo un estudio co seu irmán, Jaime Pacheco. Pero pouco dura esta alianza comercial. En 1901, Gil estrea un novo estudio fotográfico na céntrica rúa do Progreso ourensá co que irá gañando prestixio na cidade con traballos como as súas fotografías a tamaño natural pintadas ao óleo. Comeza tamén a colaborar en publicacións madrileñas como Blanco y Negro ou ABC ou a gañar premios de fotografía. En 1904 leva a súa galería, Fotografía Gil, a Vigo, cidade puxante na que fervía a actividade cultural, onde as súas extraordinarias dotes para a publicidade dan froitos máis vizosos que en Ourense, chegando a ser o fotógrafo predilecto da alta sociedade viguesa, ademais de continuar coas súas colaboracións con prestixiosas revistas, como Vida Gallega. En Vigo, nesta época de esplendor profesional, nacerá a súa terceira filla tras a perda do seu primeiro e único fillo. Nun tempo no que non sospeita a desgraza persoal que aínda o agarda, que será o falecemento das súas tres fillas por mor da tuberculose. A gran paixón A relación de Gil co cinematógrafo iníciase en 1907 coa proxección de fotografías fixas de Vigo. Comeza así a renderse á que será a súa gran paixón, o cinematógrafo, nun tempo en que as películas non se alugaban, senón que só podían mercarse para exhibirse en pavillóns itinerantes nos que se ofrecían espectáculos variopintos adorados polas clases populares. En 1909, merca a que era a cámara máis innovadora do momento, unha Gaumont. Pouco antes empezara tamén, da man da casa Pathé, un sistema de distribución de filmes semellante ao actual no que as películas podían alugarse. Os pavillóns comezan a poder asentarse nas cidades en vez de percorrer feiras e festas e algúns fotógrafos empezan a pasar ao cine mercando a cámara-proxector Lumière ou algunha outra similar. É entón cando nace Cinematografía Gil, unha casa cinematográfica que se dota dos mellores avances tecnolóxicos do momento para desenvolver o proceso completo de produción de filmes. "Se hacen películas en 24 horas", anunciaba este emprendedor, que filma os principais acontecementos sociais da cidade, proxectándoos con grande éxito no Cine Pinacho. No ano 1910, comeza co seu proxecto de "cine regional gallego", viaxando polo país para realizar películas sobre temas específicos, buscando o patrocinio de empresarios da época. Centra o seu traballo no que hoxe chamariamos documental, que el denominaba películas de actualidade e propaganda para o recordo. Crea, así, a primeira estrutura de produción da historia do audiovisual na Galiza. Aínda que bate cun problema que continúa hoxe, que é a distribución, xa daquela en mans de grandes casas subministradoras de filmes comerciais. Esfórzase tamén por exportar películas galegas a América, sentando as bases dun dos fenómenos máis singulares da historia da cinematografía galega, o cinema de correspondencia: películas documentais, a maior parte patrocinadas polas sociedades galegas en América, que mostraban a realidade galega -ou máis ben unha versión edulcorada da mesma- á colectividade emigrada alén mar. Mais a partir de 1912-1913, probabelmente debido ao cativo éxito económico do seu proxecto de cinema rexional -o custo de produción de filmes era prohibitivo na época- vai abandonando a actividade filmadora desa primeira época. O automotor cine Utiliza o cinematógrafo para facer promoción dos automóbiles da empresa Ford, da que é axente comercial na Galiza. É neste contexto no que inventa o automotor cine, que non conseguiu gran saída no mercado. Filma tamén un percorrido en coche pola muralla romana de Lugo na que será unha das imaxes icónicas do seu enxeño para a publicidade. A crise económica derivada da Gran Guerra, xunto coa decadencia da fotografía de estudo a causa da democratización desta arte coa comercialización das máquinas Kodak, complican tamén a marcha do seu negocio fotográfico en Vigo. Neste tempo traballa, por outra parte, por encarga, na produción do primeiro filme de ficción do cinema galego, Miss Ledya, de Rafael López de Haro. Máis persoal é o seu proxecto de noticiario cinematográfico galego, ao que dará diversos nomes. Tamén a produtora Galicia Films, creada con Fausto Otero para tentar producir filmes para América, empresa que atopa grandes atrancos. A recuperación da economía mundial nos anos 20 non remata, porén, cos seus problemas. Afectado anímica e financeiramente pola morte da súa filla María -encargara ao grande escultor da época, Francisco Asorei, un monumento funerario na súa lembranza-, acaba perdendo a representación da Ford. Reprégase despois na fotografía, volvendo máis tarde tentalo co cinema a través da fundación da terceira produtora da historia do cine galego, Galicia Cinegráfica, dedicada á produción de filmes por encarga, á distribución nacional e internacional, á exhibición de películas do seu arquivo e á instalación, reparación e venda de aparatos de proxección, xunto co revelado de fotos feitas por afeccionados. Mais a competencia na creación de salas de cine da poderosa empresa Fraga, ou a de Celta Film -que ademais vende como idea propia o cinema de emigración impulsado por Gil- xunto coa arribada a Vigo do famoso fotógrafo Ksado, apontoan o declive da carreira profesional de José Gil. Despois da perda da súa segunda filla, Rosa, trasládase a Ponteareas co ánimo de tentar salvar a terceira, Pepita, mudando de aires segundo o consello médico. Mais a Parca volve actuar, deixando Gil de novo devastado, pese ao cal monta o cine Royalty en Ponteareas e retoma a actividade de Galicia Cinegráfica. Non volta a Vigo até conseguir un efémero contrato de distribución de filmes galegos cunha compañía americana, mais a consolidación do cinema de ficción sonoro ou a renovación formal do cinema documental baixo a influencia soviética ou alemá convérteno, cada vez máis, nunha sombra do que foi, deixando obsoleta a súa arte ante a realizada polas novas xeracións, mellor formadas e relacionadas que un outsider coma el. José Gil devén un camarógrafo solitario que irrompe en calquera actividade social viguesa, e á que a boa sociedade que tanto desfrutara das festas do salón renacentista de Fotografia Gil olla con certa conmiseración, deixándoo morrer pobre, triste e esquecido.