A ilustración na Galiza, un oficio en precario

Actualmente, coas novas tecnoloxías invadindo as nosas vidas, adoita reivindicarse o papel que xoga o libro como obxecto para o futuro. Así, os libros ilustrados ou editados en formatos artísticos atópanse en voga, e autoras, editoras, e lectorado apostan por uns contidos que non pode ofrecer o dixital. Así mesmo, por todo o país xermolan proxectos que levan o deseño como marca propia e como identidade coa que facer fronte aos produtos industrializados e globalizados. Ilustrar tórnase, pois, nunha profesión de futuro que, con todo, non conta cos apoios institucionais nin sociais correspondentes, pasando as profesionais a librar unha batalla diaria pola supervivencia e pola busca de novos públicos. Neste Día da Ilustración, que coincide co 135 aniversario do nacemento de Castelao, preguntamos a varias profesionais que exercen este oficio desde a Galiza sobre o futuro da profesión, se resulta complexo vivir disto no país, como está o panorama e que saídas laborais se ofrecen, cal é o proceso de creación para un libro ou outros produtos e as causas de que decidisen dedicarse a este oficio. María Montes e o éxito de 'irmá paxaro' María Montes foi unha das triunfadoras da Gala do Libro Galego de 2020, debido a que Irmá paxaro (Cuarto de Inverno, 2019), con texto de Tamara Andrés e ilustracións dela, foi elixido o Mellor Libro Ilustrado por un xurado que o destacou pola harmonía entre o texto e as imaxes. Como ela mesma confesa, “ninguén me animou a dar o paso de estudar algo relacionado co artístico co pobre argumento de que tiña pouca saída laboral”, polo que non foi ata o 2015, despois de ter traballado en Islandia, que se decidiu a matricularse na Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso da Coruña, sen maiores pretensións que as de aprender a debuxar mellor e a bosquexar con máis calidade os debuxos que ela traballaba para si mesma. Unha vez alí descubriu a maxia desta profesión, e soubo que querería formar parte do mundo artístico, de xeito que o seu soño tornouse realidade. "É un sector que leva moitos anos en crise e os ilustradores e ilustradoras que viven só disto é porque atoparon o seu mercado no estranxeiro", di María Montes No estilo de Montes predominan as cores cálidas e os detalles, trazos que se poden observar noutro dos seus títulos ilustrados: A brétema, de María Victoria Moreno (Urco Editora, 2017). Esta ilustradora, que traballa nunha clínica veterinaria, considera que é difícil vivir da ilustración, pois “é un sector que leva moitos anos en crise e os ilustradores e ilustradoras que viven só disto é porque atoparon o seu mercado no estranxeiro, ou porque hai certa excelencia no seu traballo que fai que estean máis solicitados”. Considera, pois, que “é unha carreira de fondo, na que hai que perseverar moito, aproveitar as redes como ferramenta e pensar noutras posibilidades como a autoedición”. Iso si, “o que non podemos é traballar en condicións que nos prexudican como sector, como debuxar ou ilustrar gratis a cambio de visibilidade”. A pesar deste panorama, Montes mostra esperanza, sobre todo porque hai moitas persoas creando produtos ilustrados de diferentes tipos, ao tempo que existe máis conciencia sobre a importancia de consumir localmente entre a cidadanía. E é que cada vez máis compradoras prefiren optar por adquirir unha camisola ou un caderno deseñado na Galiza que darlle os cartos a grandes marcas, cuxos ingresos non reverten no país. Inflúe o contexto da Covid-19, mais tamén o proceso de creación destes deseños, que funcionan case como exclusivos e nos que a creación propia ten moito que ver. No caso de Montes, por exemplo, as ilustracións adoitan nacer dun bosquexo en papel, case sempre feito “nun caderno onde anoto escritos, frases e debuxos rápidos e aos que logo acudo para recuperar ideas”. Polo Correo do Vento O dúo conformado por Enrique Mauricio e Carlos Taboada conforma Polo Correo do Vento, un proxecto no que se unen os contos coa ilustración, nun formato destinado á cativada, e que acolleu un grande éxito nos últimos tempos. Este suceso viuse refrendado pola posta en marcha da editorial Lela Edicións, cuxa principal colección ten que ver coa recuperación das voces das mulleres e a súa divulgación. Carlos Taboada é a metade que se dedica á ilustración, un oficio que confesa que “sempre me fascinou desde neno, como espectador e como artesán”, de xeito que “comezas sendo lector de cómic e tamén debuxante nas marxes dos libros, ata que caes na conta de que esa paixón pódese converter no teu oficio”. Sobre o futuro da profesión, el salienta que “é complicado, pero tes que ir buscando novos retos e defendendo o teu traballo continuamente, algo que pode ser motivador e desacougante a un tempo”. No outro lado, aínda que con moita relación, atópase Enrique Mauricio, encargado dos textos, quen destaca que “é difícil vivir disto, igual ca en calquera profesión cultural, pero compensa polo amor que sentes cara ao que fas”. Grazas a este amor pola cultura e por achegala á cativada, Taboada e Mauricio ofrecen contacontos ilustrados sobre diversas temáticas, mais cunha especial querenza polo patrimonio e a recuperación das vidas das mulleres silenciadas, como Filomena Dato, Matilde Bares ou Maruxa Mallo. "A ilustración é unha profesión precaria e pouco recoñecida, e continúan desvalorizándose as remuneracións nos libros e nos dereitos de autor”, declara Nuria Díaz, Nuria Díaz e as postais personalizadas Amais do sector editorial, este mundo ten amplas saídas laborais, como a publicidade, a ilustración de produto, o téxtil, o deseño de personaxes, a animación… Precisamente esta idea é a que destaca Nuria Díaz, quen puxo imaxes a moitos títulos infantís galegos, como Pioneiras, de Anaír Rodríguez (Xerais, 2018), Lúa, de Pepablo Patiño (Edicións Embora, 2017), ou O castiñeiro do Apalpador, de Inacio Vilariño (Baía Edicións, 2018), entre outros. Sobre os seus inicios, Díaz confesa que “non foi unha decisión premeditada, pois cando era pequena nin sequera sabía que existía a profesión da ilustración”. Tras rematar Belas Artes traballou en distintos estudios de deseño gráfico ata que no 2010 ficou no paro, o que a levou a ver as posibilidades do mundo da ilustración, “e logo de sementar moito, comezaron a chegar as primeiras encargas”. Díaz, ao igual que as demais persoas entrevistadas para esta reportaxe, considera que “é extremadamente complicado vivir disto, pois a ilustración é unha profesión precaria e pouco recoñecida, e continúan desvalorizándose as remuneracións nos libros e nos dereitos de autor”. Iso si, consciente de que o camiño é necesario abrilo, Nuria Díaz realiza ilustracións personalizadas para as persoas que as demandan, e coas que ten colleitado un abondoso recoñecemento, dado o seu estilo nostálxico e con aires literarios. Luz Beloso e a folla vermella A folla vermella é o título do último proxecto da ilustradora Luz Beloso e do escritor Miguel Ángel Alonso Diz, concebido como un álbum ilustrado para público adulto. Así o define Beloso, ilustradora que se namorou desta arte no 2011 e non deixou de formarse e aprender desde aquela. Profesora de plástica no ensino secundario, Beloso confesa que “a ilustración foi un camiño que atopei por casualidade e froito do azar, e supón para min unha fonte enorme de felicidade e ilusión cada día”. Ela, que vive da docencia, confesa que exercer a ilustración a tempo completo é complexo e difícil, entre outras causas porque é preciso “reivindicar a importancia das artes no currículo académico”, pois contan con moitas saídas laborais, como pode ser o mundo dos videoxogos, a mercadotecnia, as revistas, os libros etc. Luz Beloso é recoñecida polos seus traballos de ilustración na Galiza, e que ela divide en dúas liñas: dunha banda, os que veñen por encarga do autor ou autora e nos que ela tenta achegarse ao seu mundo para crear as imaxes; e doutra, aqueles que nacen conxuntamente cun escritor ou escritora, co que comparte todo o proceso e as eleccións, desde o formato, o papel de encadernación, a impresión, ou os tons e gamas cromáticas. Este último é, para ela, o máis interesante “pois fai o proceso moito máis emocionante”. De entre os últimos títulos aos que puxo imaxes destacan A soidade das medusas, de Iria Collazo (Galaxia, 2017) e María Vinyals, un talento rebelde, de Isabel Blanco (Belagua, 2018). Víctor Rivas, vivir da arte é posible E desde o Maxisterio provén Víctor Rivas, un dos debuxantes actuais máis recoñecidos a nivel galego e internacional. “Eu sempre funcionei graficamente, desde cativo o meu mundo xiraba arredor do visual, vivía sempre fascinado polo deseño en xeral e coas ilustracións do libro Senda ou os debuxos de revistas como Hermano Lobo”, recoñece o ilustrador vigués, que comezou nesta profesión alá polos anos 90, cando lles puxo as imaxes a varios libros de texto para a editorial Xerais, ao tempo que facía traballos de banda deseñada. Xa desde o ano 2004 dedícase case exclusivamente á ilustración, e polas súas mans pasaron títulos tan exitosos como Vampira de biblioteca, de Ledicia Costas (Xerais, 2020), Dez gatiñas viaxeiras, de Eva Mejuto (Xerais, 2019), O Bestiario Científico de Anxos Nogueirosa, de Antonio M. Fraga (Urco, 2018), Esmeraldina, a pequena defunta, de Ledicia Costas (Xerais, 2016), ou Escarlatina, a cociñeira defunta (Xerais, 2014), da mesma autora. Rivas leva, pois, preto de 35 anos vivindo de ser debuxante e deseñador gráfico, algo que el relaciona con “moitísimo traballo, actualización constante, habilidade para mudar e adaptarse á demanda do mercado e das tecnoloxías, tesón, corrección no trato coa clientela e responsabilidade”. En canto ás saídas laborais, o ilustrador salienta que “na actualidade non se valora moito economicamente o noso traballo; no mundo editorial non existe emprego para a nosa actividade, que é como autor, colaborador ou case provedor, polo que se queres buscar emprego hai que ir ao campo da produción audiovisual ou da animación”. O mundo da ilustración atravesa, pois, tempos complexos pero tamén moi ricos a nivel de produción, o que debería reverter nunha maior consideración por parte da sociedade e nunha aposta clara e potente por parte das institucións Futuro, si ou non? O mundo da ilustración atravesa, pois, tempos complexos pero tamén moi ricos a nivel de produción, o que debería reverter nunha maior consideración por parte da sociedade e nunha aposta clara e potente por parte das institucións. As persoas entrevistadas coinciden en que as saídas laborais son múltiplas e variadas, aínda que cómpre moito traballo e unha reinvención constante. As artes e a cultura non deberían ser o elo último da cadea, senón que se terían que situar nun lugar privilexiado, pois é grazas a elas que se transforman as sociedades, se fomenta a liberdade individual e colectiva, e se reforzan as democracias. Así o deixan claro moitas artistas, caso da escritora de ciencia ficción Ursula K Le Guin, que dicía que “o coñecemento fainos libres, a arte fainos libres”, ou o director de cinema David Lynch, que defendía que “a arte non cambia nada, a arte cámbiate a ti”. Kalandraka: a ilustración e o libro – obxecto Na actualidade fálase moito do libro como obxecto, concibindo edicións coidadas e nas que a ilustración é fundamental. Quizais unha das editoriais que máis traballa o álbum ilustrado é Kalandraka, que conta con obras para público adulto, pero que lle concede un protagonismo especial á cativada. Conscientes de que os libros poden lanzar mensaxes, o catálogo da editora pontevedresa, combina títulos míticos da historia literaria, como as recentes traducións ao galego do clásico de Astrid Lindgren Pippi Mediaslongas, da man de David A. Álvarez, e as ilustracións de Ingrid Vang Nyman; ou outras propostas actuais coas que reflexionar sobre o medio ambiente, a amizade, ou a soidade, e que introducen valores para que as máis pequenas se conciencien arredor do mundo que habitan, como ocorre n’O lobo de area, con texto de Asa Lind e ilustracións de María Elina, ou n’O colar de bágoas, de Franca Perini e Anna Pedron.