A historia non é linear. A literatura, tamén non...

Como moitos outros tópicos, este contén unha parte de verdade e unha outra de simplificación histórica. Resulta un recurso eficaz e cómodo, sobre todo a efeitos didácticos: eficaz por evolutivo, e cómodo por unha ordenación da historia de menos a máis, que cadra aínda moito ben cunha rotina epistemolóxica e escolar, en virtude da cal a historia é progresiva e ascendente, tal e como proclamaba o Curros do poema “Introdución” do seu Aires da miña terra (1880). Como é sabido, nesta peza, o grande escritor galego da segunda xeración dos Restauradores levanta a seguinte contradición: no mundo todo tende á unidade, á igualdade absoluta da Humanidade e, en nome da Lei do Progreso, inexorábel como a fluencia dos ríos cara ao mar, haberá de prevalecer unha lingua única, sinal de irmandade entre todos os povos do mundo. Como e onde vai existir, logo, a lingua galega? Como se autoxustifica, el proprio, escrebendo nunha lingua “pequena”? Aflora, pois, a antítese de tese tan rotunda e tan inxenua na súa fe de progresista universal e abstracto. A lingua galega é, dunha parte, a vinculada aos sentimentos máis íntimos e á socialización primeira; doutra, é lingua ilustre que conta con monumentos históricos, antigos, e, tamén, cun Olimpo contemporáneo (Francisco Añón, Rosalía de Castro). Lingua social e lingua culta, por tanto; usos primarios e usos secundarios. Síntese: a lingua galega non pode, non debe, morrer. Ela é o Cristo das linguas, mais como o crucificado ha de resucitar e levar a súa verdade a todo o mundo. Ela debe ser a lingua universal (voltar a ser a lingua omnipresente na Galiza). O progresismo eurocéntrico alimentábase, paradoxalmente, do mito bíblico de Babel que, na súa primixenia e reaccionaria versión, supón a condena da Humanidade á confusión lingüística e, por ela, á disensión e á incomprensión mutua. A interpretación humanista deste mito contravén, claro está, este castigo, para facer del a orixe mesma da evolución humana: plural e diversa desde o seu inicio, linguas e culturas incluídas. Un outro tópico residenciado na historia da literatura galega pasa por afirmar o nacemento do ensaio como xénero literario no século XX, ao calor das novas expectativas de normalización do idioma nadas coas Irmandades da Fala, a celebración de sucesivas Asembleas Nacionalistas, a obra directa, en fin, dos Vilar Ponte (Antón e Ramón), Lousada Diéguez, Risco, Castelao, Otero Pedraio..., nunha vontade de ampliar o uso do galego a todos os espazos de comunicación posíbeis: o teatro, a prosa científica, a oratoria, a investigación histórica, etnográfica, arqueolóxica, o ensaio, a narrativa, para alén da continuidade da poesía como xénero predominante xa consolidado no século XIX. De novo topamos aquí cunha verdade e unha inexactitude. A expansión cuantitativa e cualitativa, a amplitude funcional da lingua galega na terceira e cuarta décadas do XX, é un facto indiscutíbel, nun vizoso rego só cortado pola barbarie da guerra civil española, mais, na centuria anterior, non podemos deixar de consignar –en galego e, por tanto, para a literatura galega– textos fundamentais, auténticos ensaios, como os dous paratextos que encabezan as obras centrais de Rosalía de Castro, Cantares gallegos (1863) e Follas novas (1880). Tentaremos demostrar o carácter eminentemente político de ambos, e a necesidade, pois, de alterar os marcos-tipo da historia da literatura galega. A literatura galega no XIX renace como unha resposta e unha alternativa. Resposta a unha planificada agresión exterior, española, racista, galegófoba. Alternativa, como necesidade de auto-afirmación e de converter a potencia en acto, a vontade de existencia en obra lexíbel e difundíbel, que cortase os letais efeitos do auto-odio inducido e activase a conciencia de si e para si. É o “Todo por Galicia, todo para Galicia” das publicacións pioneiras. É o berro-despertador de Pintos n´A gaita gallega (1853), con particular énfase na chamada de atención aos proprios galegos para combateren a agresión e o dominio inclemente que os deixa reducidos a bestas de carga. Velaí a contundencia expresionista das imaxes utilizadas neste soneto: Ou Galicia, Galicia boi de palla Canta lástima ten de ti o Gaiteiro! O aguillon que che meten è de aceiro E con él muita forza te asoballa. No lombo teu zorrega, bate e malla Fasta o mais monicreque ferrancheiro, E calesquer podenco forasteiro Te vafa de vergonza sin migalla! Agarima alleeira eses ingratos Ou víboras que postas ò teu peito Co ferrete che rompen mil buratos! Si o sangre teu refugas do teu leito Malas novas madrasta de insensatos Dos fillos teus ò amor non tès direito. É a exhortación de Francisco Añón no poema que obtivo o accesit dos Xogos Florais da Coruña (1861), cuxa mostra poética se publicou no ano seguinte: Ai!, desperta, adorada Galicia / dese sono en que estás debruzada. Resoan, claro está, nestas pezas, os ecos da proclama de Antolín Faraldo en 1846, cando define a Galiza como “colonia de la Corte” e como, de certo, explicarán cumpridamente os historiadores que colaboran neste suplemento. Por que consideramos, porén, Rosalía de Castro, fusión incomparábel de todo o pasado rehabilitador do XIX e, asemade, ponto de partida inescusábel da historia posterior? En 1986, ano en que se conmemorou o centenario do nacemento de Castelao, Carvalho Calero lembrou a existencia dunha diarquía necesaria no corazón e na conciencia dos galegos. O ano anterior, 1985, celebrárase o centenario do falecemento de Rosalía de Castro, polo que ambas datas cobraban un singular e simbólico significado. Escrebeu daquela o noso ilustre compatriota: “Tamén [ao igual que Castelao] Rosalia ten un aspecto político. Cando fala dos bravos combatentes que van caindo e de outros que, no baleiro que os mortos deixan, virán a proseguir a loita; cando convida os seus paisanos a destruir as guaridas do vampiro odioso se non queren que os guerreiros morran obscuros antes de ver a pátria redimida –conceitos e palavras que literalmente se achan en textos incluidos postumamente no seu último livro–, Rosalia está facendo pura poesia política. De forma que, ainda que non teña sido deputada a Cortes nen secretária xeral de nengun partido, a sua dimensión cívica é tan evidente que non pode ser negada”. Eis o poema (1) a que se refere Carvalho: ¡Patria! I Cayendo van los bravos combatientes, Y mas se aclaran cada vez las filas.. No lloreis, sin embargo; En el vacio que los muertos dejan Otros irán a proseguir la lidia. --- Irán.. mas presto, del vampiro odioso, Destruiz las guaridas. Si no quereis que los guerreros vuelvan Tristes y obscuros á morir sin gloria Antes de ver la patria redimida. --- Este poema é do derradeiro tempo de vida da escritora (ca. 1883). En En las orillas del Sar (1884) existen versos concomitantes: estremécese el alma pensando / dónde duermen las glorias queridas / de este pueblo sufrido, que espera / silencioso en su lecho de espinas / que suene su hora / y llegue aquel día / en que venza con mano segura / del mal que le oprime, / la fuerza homicida. (“Los robles”); mas, ¡oh, Señor!, a consentir no vuelvas / que de la helada indiferencia el soplo / apague la protesta en nuestros labios, / que es el silencio hermano de la muerte / y yo no quiero que mi patria muera, / sino que como Lázaro, ¡Dios bueno!, / resucite a la vida que ha perdido; / y con voz alta que a la gloria llegue, / le diga al mundo que Ga licia existe, / tan llena de valor cual tú la has hecho, / tan grande y feliz cuanto es hermosa. (“¡Jamás lo olvidaré...! De asombro llena”). Bastarían estas probas para refutar de forma consistente a especie da pretensa “demisión” de Rosalía de Castro verbo da súa patria, do seu povo. Este facho ficou vivo sempre, malia todas as adversidades, penurias, persecucións e menosprezos. Acaso non chama a atención que desde 1867 a escritora non puidese publicar libros na súa terra? Non é dabondo significativo o poema de Follas novas “A estranxeira na súa patria”? A elexía de Curros “A Rosalía” (1891) non é ben reveladora?: A musa dos pobos / que vin pasar eu / comesta dos lobos / comesta morreu. Cal, pois, o pecado rosaliano, a súa transgresión inadmisíbel? Quen soubese ler con atención os poemas de Rosalía de Castro incluídos na colectánea Álbum de la Caridad (1862) decataríase dunha ruptura absoluta a respeito doutras pezas apoloxéticas da Galiza. Por primeira vez, alguén ousaba non só defender o agredido, a vítima, senón definir o agresor, o ofensor. Este alguén era unha muller, para maior atrevemento. E esta audacia e clareza comunicativas e expresivas vainas manter en dous textos cruciais, como xa dixemos, os ensaios que encabezan Cantares gallegos e Follas novas. Por isto, subtitulamos o noso volume O clamor da rebeldía. Rosalía de Castro: ensaio e feminismo (2010): “O nacemento do ensaio na literatura contemporánea, simultáneo ao nacemento da conciencia de xénero: análise e interpretación de textos rosalianos”. A nosa proposta de leitura dos seis parágrafos que compoñen o prólogo de Cantares... pasaba por termos en conta, para alén da protocolar captatio benevolentiae: a conversión da connotación pexorativa en denotación: o valor económico da terra galega; a defensa da súa lingua e da súa cultura; o retrato do xenófobo; a distintividade nacional da Galiza face a España (Franza e Suíza son as outras mencións); a necesidade, en fin, da literatura galega, como testemuño e axente desta existencia. Dezasete anos máis tarde, o 23 de Febreiro de 1880 –o día en que facía 43 –, Rosalía de Castro asina a dedicatoria de Follas novas á “Sociedade de Beneficencia dos naturales de Galicia na Habana”. Relembra como os Cantares... foran “tamén ó esaltado fruto d’amor ô noso país”. No 30 de Marzo asina “Dúas palabras d’ autora”, título enganoso, como para restar importancia ao que se constitúe, sen dúbida, no máis contundente ensaio contemporáneo da razón de ser da súa literatura, da entrega épico-lírica á súa patria. Fusión do eu co nós; osmose da súa individualidade coa dolorida das súas conxéneres; elevación épica como suxeito da historia do povo galego e, dentro del, das súas mulleres como protagonistas; crónica histórica da Galiza en tempo real; descenso ao máis abisal da súa intimidade; alegato de auto-defensa ante un tribunal moral e político que penalizaba, antes de máis, que unha muller ousase facer bandeira da súa liberdade de pensamento, do seu patriotismo galego, da súa independencia de criterio, da súa heterodoxia relixiosa (“¡Tola de min!”) . Non outro é o sentido –non exento de ironía– da súa aparente afiliación do feminino á lixeireza e ao ámbito sentimental. A venda antes da ferida. A escritora é perfeitamente consciente do deber contraído: “N´era cousa de chamar as xentes á guerra e desertar d’a bandeira que eu mesma habia levantado”, proclama que asumiu como súa José Martí na loita pola emancipación de Cuba. Se lésemos de xeito literal o que é un discurso de autodefensa preventivo, teríamos daquela que rexistar decontado a descomunal contradición entre ensaio inicial e contido total dos cinco libros que compoñen a obra. Non hai tal. O primeiro é a guía ineludíbel da segunda. Abondan un aceso espírito patriótico, unha radical conciencia da existencia nacional da Galiza (clamorosa en toda a súa obra), unha firme resolución na defensa profundamente democrática do povo galego, para compor unha obra literaria de valor? En absoluto. O prodixio rosaliano pasa por ser quen de unir aqueles atributos á máis elevada excelsitude estética, á redacción dunha obra que aúna a súa máis depurada sensibilidade, talento artístico e ilustración cultural coa práctica da lingua galega e co servizo maxistral á súa nación. Non outra cousa revela Murguía en Los Precursores (1885) cando rememora a noite que reinaba no ceo literario da Galiza e o inicio da obra rexeneradora: “Y pues todo lo que vive se resiste a la muerte, se aceptó la lucha, como una prueba de que aún vivíamos. Cada uno escogió su puesto, y nuestra escritora, que, como la mujer gala, seguía á los suyos al combate, conociendo que podía ayudarles, se colocó resueltamente en las primeras filas”. Como Jeanne D´Arc, efectivamente. Outra cousa –onte coma hoxe– é admitir que foi unha muller, Rosalía de Castro, a real propulsora da política nacional galega. ---- (1) Transcrebemos o poema tal cal figura no manuscrito da autora (non na transcrición) que del se conserva no Arquivo Municipal da Coruña, publicado por Ediciones Boreal, A Coruña, 2019 (Rosalía de Castro: obra poética e manuscritos [edición dos textos: Henrique Monteagudo]). Noutras edicións da obra en que este poema figura, omítese o título, que obviamente debe figurar, por fidelidade textual e por ser ben significativa a énfase que encerra. Aliás, hai un verbo en modo imperativo que adoita ser transcrito como “destruid”. Nós lemos con toda clareza “destruiz” (foneticismo) no cotexo desta última letra co “z” escrito en palabras como “vez” (no mesmo poema) ou “zapateiro” e “corazón” doutros poemas manuscritos. Tamén o verbo “irán” foi transcrito como “vendrán” e “lidia” foi substituída por “liza”. A orixe das modificacións está na copia do poema publicado nas chamadas “Obras completas” (que non o son) editadas en Madrid en 1909, sob a supervisión de Murguía e de Prudencio Canitrot. De aquí pasaron a sucesivas edicións da obra rosaliana até os nosos días. Este manuscrito vale, pois, para coñecer ad pedem litterae o poema de alta voltaxe patriótica que a escritora redixiu no seu derradeiro tempo de vida.