A Galiza a todo jazz (I)

Hai máis de 38 anos que na Galiza se fai música de jazz. A súa presenza entre nós ten como punto de partida a fundación do grupo Clunia Jazz en 1982 e a súa primeira incursión discográfica, con título homónimo, nese mesmo ano. É, pois, evidente que este xénero non está a dar os primeiros pasos; pola contra, desde aquela data inaugural leva xa un camiño andado, iso si, con bastantes altibaixos, euforias e incertezas, avances e retrocesos; mais que, engorde, se vai asentando na sociedade galega malia a competencia, poderíase dicir desleal, doutras músicas (o folk, o rock...), no sentido de que estas estaban e seguen a estar moito máis "amparadas" polas institucións e ocupan aínda hoxe unha posición preferente nos medios de comunicación audiovisuais. Esa especie de valado imposto pola inercia de certas políticas musicais, e que semellaba infranqueábel para o achegamento a un público cada vez máis numeroso, está, porén, a ser derrubado pedra a pedra e día a día pola forza creativa, a imaxinación musical e a capacidade de superación que están a demostrar os músicos máis novos, en moitos casos en colaboración cos das xeracións precedentes. Todos eles son a esperanza do presente e do futuro do jazz nesta nosa nación. Os estudos de jazz O jazz non formou parte até hai ben pouco dos plans de estudo dos conservatorios oficiais da Galiza (a primeira e única especialidade de jazz comeza a súa andaina no curso 2006/2007 no Conservatorio Superior de Música da Coruña), a diferenza do que viña acontecendo con anterioridade noutras partes do Estado, sobre todo en Catalunya ou en Euskal Herria. A primeira conta desde 2001 cunha Àrea de Jazz i Música Moderna na ESMUC (Escola Superior de Música de Catalunya), dependente da Generalitat, e con varias institucións privadas de longa tradición como o Taller de Músics, creado en 1979, do que nestes máis de 40 anos saíu unha boa parte dos intérpretes que forman a escena actual do jazz catalán (e tamén galego), ou a Aula de Música Moderna i Jazz (1978), integrada desde 1993 na Fundació Conservatori Liceu. En Euskal Herria, o Goberno vasco puxo tamén en marcha no curso 2001/2002 Musikene (Euskal Herriko Goi-Mailako Musika Ikastegia/Centro Superior de Música de Euskal Herria), e desde entón xa incluíu estudos superiores nesta materia. O mesmo acontece no Nafarroako Goi-Mailako Musika Konserbatorioa/Conservatorio Superior de Música de Nafarroa. A aprendizaxe do jazz na Galiza antes só era posíbel en escolas privadas, como a Estudio Escola de Música de Santiago, dirixida polo pianista Suso Atanes; a Baio Ensemble de Vigo, do pianista Alberto Conde; a Escola Taller de Pontevedra, dirixida polo contrabaixista Miguel Guerra ou a Escola de Música Creativa Drops de Santiago. Outra opción era a realización dos estudos nos centros oficiais ou privados existentes en Catalunya, en Euskal Herria ou no estranxeiro, fundamentalmente nos Países Baixos e nos Estados Unidos de América. Esta vía segue aberta na actualidade, mais nos últimos anos cobrou certa importancia a licenciatura en jazz na ESMAE (Escola Superior de Música e Artes do Espetáculo) do Porto, paso inicial para que os que quixeren realizar logo o mestrado non só en Portugal, senón en calquera outra universidade, escola ou conservatorio da Unión Europea. Por outra banda, as escolas ou centros privados que ofertan estudos de jazz multiplicáronse nos últimos anos, por exemplo, A Tempo Escola de Música (Pontevedra), Fundación Mayeusis-Conservatorio das Artes (Vigo), Centro Superior de Música de Galicia en Valga (Pontevedra) etc. Exclusivamente ou nos que a programación de jazz ocupa unha parte importante non é ampla abondo, tendo en conta que esta infra-estrutura é fundamental para que os músicos poidan presentar ao público dun modo continuado os seus proxectos e creacións A nivel institucional, ademais da Aula de Jazz e Música Moderna creada a finais de 1999 pola Escola Municipal de Música da Coruña ou a implantación en 2006 dos estudos de jazz no Conservatorio Superior de Música desa mesma cidade, é preciso salientar a creación, en 2001, do Seminario Permanente de Jazz de Pontevedra (SPJP), que conta desde entón co apoio financeiro e en infraestruturas da Área de Cultura do concello pontevedrés. O SPJP é, sen dúbida, a iniciativa didáctica máis importante no eido do jazz que existe hoxe na Galiza e que, suplindo o desinterese total, até hai uns 14 anos, da Administración pola oficialización dos estudos deste estilo musical, contribuíu e segue contribuíndo á aparición no ámbito profesional de excelentes músicos, así como á difusión do jazz na sociedade galega a través da realización de múltiples actividades. O SPJP nace da man de Luís Carballo, profesor de percusión no Conservatorio de Cangas e promotor e director dunha das poucas big-bands da Galiza (a Orquestra de Jazz do Morrazo). O seu antecedente inmediato está na realización en Cangas durante o curso 2000/2001 do Seminario Permanente de Jazz "Mestre Inocentes Camaño", impartido por Abe Rábade e Paco Charlín (o guitarrista Carlos Lemos incorpórase ao labor docente no segundo cuadrimestre). Este proxecto trasládase logo a Pontevedra, constituíndose o Seminario Permanente de Jazz nesta cidade no curso 2001/2002 e contando coa dirección artística e o maxisterio de Abe Rábade e Paco Charlín. A partir do curso 2015/2016 (o 15º SPJP) incorpóranse ao profesorado Virxilio da Silva e Max Gómez. Nos primeiros anos a súa sede provisional está situada no Pazo da Cultura, mais a partir do curso 2004/2005 aséntase definitivamente nas dependencias do primeiro andar do antigo Conservatorio Profesiona de Música. O labor do SPJP apoiouse desde o comezo e ao longo dos seus, polo de agora, 19 anos de existencia, sobre dous piares básicos: a formación de futuros músicos e a promoción e dinamización deste xénero musical na sociedade galega mediante a realización de ciclos e concertos didácticos, así como a edición de traballos discográficos, cuxo protagonismo recae no propio alumnado. Son varias as ferramentas que o SPJP vén empregando para levar a cabo a súa formación: - A realización de aulas fundamentalmente prácticas de combo, arranxo e composición. - A organización de master classes impartidas por grandes creadores e intérpretes de ámbito peninsular e internacional, que posteriormente participan nos concertos co alumnado. Desta maneira nace o Pontejazz, ciclo de concertos de inverno, decontado substituído polo chamado Jazz no Principal. Pola súa banda, o Pontejazz, como ciclo de verán, ocupa en 2004 o espazo do Jazz na rúa, promovido tamén polo SPJP nos dous primeiros anos, e coma este pasa a formar parte da programación do Festival Internacional de Jazz da cidade, coa Praza do Teucro como escenario permanente das actuacións a partir de 2006. - A realización de concertos no Nadal e na fin do curso e a gravación de dous discos anuais: un deles recolle o traballo feito polo alumnado durante o curso nos diferentes combos, mentres o outro rexistra a gravación ao vivo do alumnado máis destacado cos músicos invitados ao Jazz no Principal. Todo isto está a dar como resultado a aparición de novas xeracións de músicos dedicados exclusivamente ao estudo do jazz e que están a irromper profesionalmente cos seus propios grupos na escena galega para diversificala e enriquecela. Isto fai posíbel non só que se amplíe a programación deste xénero na Galiza con máis talentos emerxentes implicados, senón que tamén haxa unha maior oferta discográfica dispoñíbel para a xente na rúa. O acerto do SPJP está en que este foi e é quen de aglutinar, tal como adoita dicir o seu coordinador, grazas ás experiencias novidosas que pon en marcha e ao profesorado, un proxecto que está a liderar a chamada terceira e mesmo a cuarta xeración de músicos de jazz na Galiza. O traballo realizado polo SPJP nos seus anos de existencia supera en moito ao que se ten feito noutros ámbitos durante os máis de 38 anos de vida jazzística no país, e demostra que con esforzo e ideas se pode percorrer un camiño que axude a pór en valor esa música na nosa terra e a reivindicar o jazz de noso. O jazz ao vivo A rede de locais que programan música de jazz exclusivamente ou nos que a programación de jazz ocupa unha parte importante, non é ampla abondo, tendo en conta que esta infraestrutura é fundamental para que os músicos poidan presentar ao público dun modo continuado os seus proxectos e creacións e poidan vivir dignamente do seu traballo cuns pagamentos aceptábeis. Os primeiros clubs, cafés ou salas con espazos para o jazz ao vivo xorden na Galiza hai uns 40 anos. Os locais pioneiros son o Dado-Dadá Jazz Club, en Santiago, e o Jazz Filloa, na Coruña; ambos os dous abren as súas portas ao comezo dos anos 80. Posteriormente, nesa mesma década, fan a súa aparición o Clavicémbalo, en Lugo, e o Café Latino, en Ourense. Coa entrada do novo milenio, La Negra Tomasa vén encher un baleiro desolador para este tipo de música en Vigo, e aínda que ten unha efémera existencia, o seu responsábel, Gonzalo Villar, axiña pon en marcha primeiro o Manteca Jazz e, máis tarde, o Xancarajazz (2009/2015). O seu fechamento supón para Vigo a perda de dous dos locais máis activos da cidade, e mesmo da Galiza, en programación de concertos e realización de jam sessions. A estes verdadeiros templos do jazz cómpre engadir outros locais nos que este xénero musical ten tamén unha certa presenza: La Galería Jazz, Contrabajo e La Casa de Arriba, en Vigo, Borriquita de Belém, en Santiago, e o Garufa Club, na Coruña. Os festivais O primeiro festival de jazz na Galiza do que temos noticia é o Festival Jazz Rock de Cangas, decorrido en agosto de 1979, e que ten continuidade nos dous veráns seguintes (en 1981 coa denominación Festival de Jazz do Morrazo). Após un silencio de seis anos, o festival realízarase de novo en 1987 como Cangas Jazz Festival; porén, a memorábel actuación de Tete Montoliu, acompañado pola Big-bang do Taller de Músics de Barcelona, non é quen de evitar que o festival entre nun longo letargo, do que non vai saír até a entrada do novo milenio. Rexorde en 2001 absolutamente renovado e cunha forza inusitada como Festival Internacional de Jazz Canjazz. Tamén tocara o trío de Tete Montoliu xunto con Clunia Jazz naquelas Primeiras Xornadas Galegas de Jazz de Santiago en 1982, organizadas polo Colexio Maior Universitario Santo Agostiño e patrocinadas pola Caixa de Aforros de Galicia. Paralelamente, no decurso dos anos 80, comezan a organizarse os primeiros festivais en Vigo e na Coruña (Festival Internacional de Jazz Cidade da Coruña) co apoio dos concellos respectivos e dalgunha entidade bancaria, mais van esmorecendo devagar a medida que avanza a década. É preciso subliñar que os músicos de jazz do país raramente entran nas programacións, agás casos puntuais, cousa que segue acontecendo de forma máis sangrante nas décadas seguintes nos ciclos de jazz organizados por entidades privadas como a Fundación Pedro Barrié de la Maza (a partir de 1995) ou a Fundación Caixa Galicia. Ambas participan da mesma dinámica de esquecemento do jazz que se fai na Galiza. Os grupos galegos ou fican fóra de cartaz ou no restroballo de miserentas jam sessions. Un músico galego de jazz, até hai ben pouco, á hora de editar un disco só tiña dúas opcións: acudir a un selo máis ou menos especializado do país, papel cumprido por xingra, ou a unha discográfica foránea A Asociación Escobijazz, presidida por Alberto Grandío, pon en marcha, co patrocinio do concello, o Festival de Jazz de Lugo en 1991, o mesmo ano da realización do I Festival Internacional de Jazz de Pontevedra, que anda xa pola 27ª sétima edición. Aínda que durante bastantes anos na programación deste festival, que en 2006 estrea nova denominación (Festival Internacional de Jazz e Blues), figuran só músicos de fóra, a partir de 2002 os músicos do país comezan a ter unha constante presenza ao introducírense dentro da programación os ciclos Jazz na rúa (2002/2003) e o Pontejazz (desde 2004 até hoxe), coordinados polo SPJP. Ambos teñen como obxectivo fundamental dar a coñecer os novos valores do jazz feito aquí, tanto en formacións propias, como acompañando aos mellores músicos de ámbito peninsular ou, tal como vén acontecendo nos últimos anos, aos músicos máis salientábeis do panorama jazzístico internacional. Desde 2013 os nosos músicos de jazz, e isto dá conta da calidade e o nivel artístico acadado por estes, forman parte tamén do cartaz principal do festival. Para completarmos a listaxe de festivais, é imprescindíbel engadir, por orde de rigorosa antigüidade, o Festival de Jazz de Primavera de Ourense, patrocinado polo Café Latino Jazz, a Fundación Florencio Álvarez e o concello ourensán, que realizou en 2019 a súa vixésima terceira edición; o xa citado Festival Internacional de Cangas, Canjazz, primeiro baixo a dirección de Luís Carballo (2001-2013), e actualmante en mans da Asociación Cultural Canjazz, con Xan Campos e Iago Fernández á cabeza; o Festival de Jazz de Vigo Imaxina Sons, organizado polo Departamento de Cultura do concello, que após resistir trece edicións e logo de contar no decurso dos anos coa dirección artística de Baldo Martínez, Nani García e Lucía Martínez, pasa a denominarse en 2018 Festival de Jazz de Vigo baixo a dirección de Iago Vázquez e Felipe Villar, para morrer, a seguir, lamentabelmente de morte matada por obra e graza do concello; o NigranJazz, que vén de abordar a súa décimo cuarta edición con Felipe Villar á fronte; o Burgo Jazz (Culleredo); o Festival de Jazz de Ponteareas; o Festival Internacional Noia Jazz; o Máis que Jazz, organizado polo Garufa Club e o Jazz Filloa; o Festival Internacional Armenteira Jazz (Meis) e moitos máis que van agromando, algúns deles con azos de continuidade, noutras cidades e vilas galegas (o Jazz de Ría de Ferrol e Mugardos, o Temple Jazz de Cambre, o Festival de Jazz de Moaña, o Festival Internacional de Jazz de Bueu, o Festival Noites de Jazz de Rianxo e o Festival de Jazz de Primavera de Compostela). Por desgraza no camiño van ficando outros: o Festival de Jazz das Mariñas, o Ribadeo Jazz &amp; Blues, o Festival Internacional de Jazz de Cambados, o Iberojazz da Coruña, o Festival de Jazz de Marín, o Festival de Jazz de Baiona etc. Os discos O jazz na Galiza adoece aínda hoxe de carencias evidentes en comparanza con outro tipo de músicas. Un músico galego de jazz, até hai ben pouco, á hora de editar un disco só tiña dúas opcións, descartadas as grandes compañías discográficas, que adoitan afogar a independencia creativa: acudir a un selo máis ou menos especializado neste tipo de música, papel cumprido nestes últimos anos case en exclusiva, e dunha maneira digna, por Xingra, baixo a dirección de Javier Ferreiro e Nani García, ou acudir a un selo discográfico foráneo, habitualmente o selo madrileño Karonte ou o selo barcelonés Fresh Sound Records/Fresh Sound New Talent, que gozan dun recoñecido prestixio no espazo jazzístico peninsular e internacional. Porén, tampouco podemos menosprezar o labor realizado a prol desta música, iso si, de forma puntual, por outros selos ou discográficas anteriores á aparición de Xingra como, por exemplo, Edigal, Sons Galiza ou Citola. A aparición do selo Free Code Jazz Records, creado por Paco Charlín en 2006, abre novas perspectivas para o jazz galego e está a posibilitar desde entón a saída á luz, de maneira constante, de proxectos liderados non só por músicos xa consagrados, senón tamén polos talentos emerxentes das últimas xeracións e coa presenza frecuente de creadores de todas as latitudes. A forza creativa de todos eles está a manter a chama acesa deste xénero musical e ha facer posíbel a súa necesaria renovación. Porque tamén o jazz precisa de mudanzas, de revolucións, para existir. Free Code Jazz Records lidera, hoxe en día, a edición de discos do xénero a nivel galego cun catálogo amplísimo de máis de 133 gravacións. Outra iniciativa discográfica con obxectivos parellos, isto é, amosar o jazz que se está a facer na Galiza por parte dos máis novos e abrir as fiestras ás colaboracións de jazzistas de calquera procedencia que teñan a Galiza como punto de encontro, é a que representa o selo Azos Jazz, nacido en 2010 baixo a dirección artística de Abe Rábade e a dirección técnica de Sergio Lago.