A Galiza: celta ou castrexa?

Nos últimos tempos estase a reabrir un vello debate en relación a se as orixes da Galiza son celtas ou se se deben denominar castrexas. Hai quen defende que o galego é celta polas súas similitudes con outros pobos atlánticos como Irlanda, Escocia ou Gales; ou, pola contra, quen mantén que a Galiza é herdeira dunha cultura castrexa posto que, durante unha época longa da súa historia, se habitaba en castros. Ao longo dos anos, ambas as dúas posturas estiveron confrontadas e aínda a día de hoxe a discusión segue aberta. Desde logo é un tema que crea moita paixón naqueles que se dedican á súa investigación, polo que resulta complicado decidirse de maneira categórica por unha das dúas opcións. O debate Este debate móvese nunha dupla vertente histórica e ideolóxica. A historiografía moderna entende que non toda a cultura castrexa é celta, pois as raíces da Galiza confórmanse por unha gran diversidade de pobos. Por este motivo, a inmensa maioría dos arqueólogos actuais defenden que a denominación de pobo castrexo é máis correcta á hora de falar da nosa historia pasada. Con todo, ambos os dous conceptos non son excluíntes, pois a cultura celta non deixa de ser castrexa. A cuestión ideolóxica entra en xogo cando se defende a orixe celta como factor diferenciador dos galegos a respecto doutros pobos do conxunto peninsular. E ao mesmo tempo presentaría unhas importantes semellanzas con países como Irlanda, Escocia ou Gales. Esas similitudes atoparíanse na lingua, na relixión, nas formas de organizar a sociedade, etc. O debate nace da necesidade de entender se o compoñente celta é realmente determinante á hora de falar do pobo galego ou se resulta máis adecuado referírmonos a este como unha cultura castrexa. A principal causa da existencia do debate baséase na ausencia de probas suficientes para demostrar a presenza dos celtas na Galiza. É entón o celtismo un mito? Moitos entendidos do tema aseguran que o celtismo é un feito incuestionábel e que se debe ter en conta á hora de comprender a nosa cultura; outros, que o celtismo é un falso argumento para defender a nosa identidade ou unha simple moda que nos sitúa na atractiva órbita dos pobos atlánticos. Contexto Para entendermos as posturas do debate, cómpre coñecer as características de ambas as culturas. Por unha parte, denominamos celtas a un conxunto de pobos indoeuropeos procedentes de Centroeuropa que teñen como elemento esencial de identificación o uso de linguas celtas mais que presentan importantes semellanzas culturais entre si. Para estudar esta cultura, a principal fonte de coñecemento son as estruturas arqueolóxicas que achegan información material, como poden ser os castros da Idade do Ferro, tan relevantes na Galiza. Mais tamén existen fontes clásicas nas que se fala desta civilización, como A guerra das Galias de Xulio César, na que se explican as súas características sociais e culturais. Actualmente, algunhas nacións europeos como Irlanda, Gales, Escocia, Cornualles ou Bretaña, conservan as súas linguas celtas orixinarias e, con excepción do bretón, todas presentan un estatuto de idioma oficial. A lingua da Galiza, a pesar de ser de orixe latina, contén algúns elementos celtas. A cultura castrexa é aquela que se caracteriza pola presenza dos castros, de aí o seu nome. A súa cronoloxía resulta algo confusa pero podería dicirse que comprende desde o século VIII a.C. até os primeiros séculos da nosa era posteriores á invasión romana. Isto inclúe a Idade do Ferro que foi a época máis relevante no que ao Noroeste peninsular se refire. Estivo moi influenciada polos pobos da Europa atlántica denominados celtas, motivo polo cal existe unha certa confusión na identificación das raíces galegas. Orixes do celtismo A concepción celtista da Galiza comeza cos estudos de Murguía, entre outros, no século XIX. No inicio do século XX, a xeración das Irmandades da Fala e do Seminario de Estudos Galegos recollen as ideas relacionadas co ideario celtista para empregalas como factor diferenciador da Galiza nos inicios do nacionalismo galego. Martín Fernández Calo, autor de Callaici principes. Os soberanos da Galiza castrexa, no que realiza unha investigación sobre a antiga provincia romana da Gallaecia, explica que o celtismo se iniciou na Galiza no século XIX. "Murguía e outros historiadores da época usaban o concepto do celtismo para prestixiar o que era a reivindicación da historia da Galiza e da identidade galega. Esta teoría callou na sociedade e moita xente segue tendo esa idea romántica dos celtas, evitando o tinte racial de Murguía, pero sen ter en conta a visión científica. Esta postura é só sentimental pois, pretender que o pobo galego é diferente ao resto de pobos peninsulares por sermos celtas é absolutamente falso, dado que noutros lugares do Estado español tamén houbo celtas", opina Fernández Calo. En contraposición, Felipe Senén, arqueólogo que dirixiu durante máis de dúas décadas o Museo Arqueolóxico da Coruña, mantén a postura contraria. Fala de que, para os románticos como Murguía ou para Cuevillas e os membros da Xeración das Irmandades, Galiza presenta unha irmandade incuestionábel cos pobos celtas. “Había unha identidade común que se perdía no tempo”. Iolanda Aldrei, especialista no tema, engade que o anticeltismo supón unha traizón a Castelao, a Cuevillas, a Murguía e a todo o galeguismo. Ambos coinciden en que se debería seguir o modelo de Irlanda, cuxa historia é moi similar á da Galiza, no que á reivindicación das orixes celtas se refire. Por iso os románticos dicían: "Érguete Galiza e anda, como en Irlanda, como en Irlanda", comenta Senén. Semellanzas entre os pobos celtas En xeral, todos os entendidos do tema, defensores dunha postura ou doutra, concordan na necesidade de entender o que son os celtas para poder desenvolver unha argumentación ao respecto. Senén explica que "os celtas son os outros para os romanos, as persoas diferentes a eles". Expón que o mundo céltico está constituído por moitas achegas de carácter oriental que veñen á Galiza por moitos camiños: a través de Centroeuropa, do Mediterráneo ou mesmo co exército romano. Aldrei engade que o concepto celta é unha etiqueta, unha das moitas formas de denominar a estes pobos, os cales tamén se poden coñecer como atlánticos, pois o importante non é o nome, senón a identidade. Pola contra, Fernández Calo argumenta que o concepto de celta deriva do nome dun grupo de pobos da antigüidade, que se concentraba principalmente en Centroeuropa, cuxa presenza tamén está documentada na Galiza. Con todo, actualmente o sentido da palabra celta mudou. A día de hoxe enténdese como un aspecto esencialmente vinculado coa lingua. Este concepto contemporáneo desenvólvese en lugares como Irlanda ou Gales os cales aínda conservan as linguas celtas. Mais, segundo Fernández Calo, na Galiza non coñecemos a suposta lingua celta que se tería falado no noso territorio. Ben é certo que temos moito léxico celta, na toponimia por exemplo. Este feito pode ser usado como proba para demostrar que si somos unha cultura celta, mais tamén contamos con outros estratos lingüísticos moi diversos, polo que resulta difícil asegurar se a herdanza celta é máis importante que ás demais. "Sería facer a parte polo todo", conclúe Fernández Calo. Francisco Calo, antropólogo e arqueólogo galego, concorda con esta argumentación e engade que "por celtas entendemos diferentes pobos que falan unha lingua céltica", e na Galiza, máis alá de algún topónimo, non hai demostracións ao respecto. O mundo céltico está constituído por moitas achegas de carácter oriental que veñen á Galiza por moitos camiños: a través de Centroeuropa, do Mediterráneo ou mesmo co exército romano. A respecto da lingua se refire, as persoas defensoras do celtismo galego defenden as enormes similitudes lingüísticas existentes entre os pobos celtas. "Os nosos topónimos repítense punto por punto en toda a Europa atlántica", expón Aldrei, "temos Corme e Cornualles, Tambre e Támesis, Camariñas e Karnag. É imposíbel negar as semellanzas na toponimia". Ademais da lingua, argumentan que existen moitas outras semellanzas como a música, a mitoloxía, a relixión e as deidade... Aldrei indica que "hai unha unidade en toda a Europa atlántica cuxas semellanzas paisaxísticas levan a habitar os lugares e a distribuír a poboación dunha forma parecida". E o mesmo ocorre no tema da relixión, pois existen probas epigráficas dedicadas a divindades indíxenas galegas de carácter propio como a estela de Crecente que conta a historia de Apana, filla de Ambolo, cuxo carácter é céltico e tambarico (é dicir, do Tambre). Todo isto demostra que non se trata dunha cuestión de raza, senón de cultura, de compartir a maneira na que vivimos no mundo. Con todo, cómpre termos en conta que, a pesar de existiren lazos culturais que nos unen a outros pobos, non se debe considerar como única opción pois, como indica Fernández Calo, non todo é interpretábel desde o ámbito do celtismo. Cultura celta ou castrexa? Ambas as dúas posturas do debate non entenden que a día de hoxe se poida seguir debatendo sobre esta cuestión posto que, para cada parte, a resposta é clarísima. Fernández Calo opina que a discusión existe por falta de comprensión do significado dos termos celta e castrexo. “Castrexo é un concepto de materia arqueolóxica que é excluínte da que podía haber na meseta. A cultura castrexa designa unha arqueoloxía concreta da Idade do Ferro”. En relación ao aspecto celta, os arqueólogos non atoparon nada que resulte diferencial coa cultura castrexa; nos obxectos materiais non se nota a diferenza. "O correcto é empregar o termo castrexo que se refire a unha cultura desenvolta nos castros dentro dunha cronoloxía determinada, pero máis non se pode engadir", explica Calo. A cultura celta presenta unha simboloxía moi característica. Ao longo da Europa atlántica atopáronse diferentes obxectos e símbolos comúns entre os pobos celtas, como o torques, o tríscele, a cruz celta e os petróglifos, entre outros. Pola súa parte, os celtistas defenden que non se pode ocultar a nosa historia e piden que se deixe de negar o que realmente somos. Aldrei salienta que non hai bos e malos, mais existe unha continua persecución que pretende negar o innegábel: as nosas orixes celtas. "Deberiamos estar felices e orgullosas de quen somos, pois non se trata de ser mellores ou peores, trátase de simplemente ser", di Aldrei. Senén engade que “a cultura se ten ou non se ten, e que costa moito tela. Xa daquela a revista Nós se consideraba de intelectuais, chea de panceltismo, da mesma forma que hoxe en día a arqueoloxía simboliza un mundo elitista. A xente odia o que descoñece, por iso segue existindo este debate. O nacionalismo busca entender a cultura para querela, e iso foi o que fixo Murguía”.