O galego en tempos de doma e castración

A pesar das ocultacións e falsificacións da historiografía oficial española, o reino medieval da Galiza existiu e mesmo foi hexemónico na Hispania cristiá durante séculos, como ben deixan en claro diversos traballos de Anselmo López Carreira, de Camilo Nogueira e, máis recentemente, a importante obra de Francisco Rodríguez sobre a Galiza na segunda metade do s. XIV, cuxo primeiro tomo leva por título precisamente A relevancia do reino galego medieval. O idioma propio dese reino foi o galego, que até ao s. XII era vehículo normal de comunicación oral de todas as clases sociais e despois tamén se tornou lingua da escrita instrumental e da literaria, a alcanzar grande prestixio e proxección exterior. O feito de que a partir de 1230 o reino da Galiza fose ficando sometido á coroa de Castela e de que na segunda metade do XIV a lírica galego-portuguesa entrase en decadencia e se fosen dando as circunstancias político-culturais que posteriormente han conducir aos séculos escuros non implica que a lingua galega estivese xa en crise na altura. O noso idioma, que o foi tamén do emerxente reino de Portugal (nacido no s. XII dentro da Gallaecia) e mesmo lingua cortesá dos de León e Castela no período baixomedieval, continuou até ao final deste o seu camiño de normalidade, asumindo aqueles ámbitos de uso que foron comúns a outros romances da altura. Non só, pois, lingua das persoas sometidas e vasalas, mais tamén das de realeza e señorío. No entanto, a subordinación do reino da Galiza a Castela, definitivamente confirmada na época de Pardo de Cela (1425-1483), acabará por provocar tamén a perda desa normalidade lingüística, feito que simbolicamente se pode datar en 1480, tres anos antes de o marechal ser decapitado en Mondoñedo por orde dos chamados Reis Católicos, monarcas nefastos para o noso país por seren os culpábeis da "doma e castración" de que falou Castelao. Ben sabemos que o historiador real Zurita só cita expresamente o primeiro substantivo, mais o segundo fica implícito no contexto. Esta política tan agresiva contra o reino galego foi consecuencia da guerra de sucesión castelá (1475-1479), en que a Galiza apostara na causa da lexítima herdeira do trono. Declinio como lingua lírica e uso normal na prosa documental O galego atinxiu un grande esplendor literario nos séculos XIII e XIV a través das cantigas trobadorescas. Mais a unidade lingüístico-cultural que reflicten hai que a pór en relación directa coa identidade política 'galega' dos reinos da Galiza e de Portugal, cuxo idioma chegou a se converter en lingua lírica de todos os reinos cristiáns da península, coa excepción de Cataluña. Xa é ben coñecido o depoimento do Marqués de Santillana, a meados do s. XV, de pouco tempo antes todos os trobadores, ben fosen casteláns, andaluces ou da Estremadura, comporen as súas cantigas en lingua galega ou portuguesa. A explicación haberá que a procurar no poder que tivera o reino da Galiza e no prestixio da súa lingua, que faría que a cultura, nesa altura posta de manifesto a través da lírica, se exprimise no idioma cortesán por excelencia. Téñase en conta tamén que a Universidade de Salamanca foi instituída polo rei galego Afonso VIII (1188-1230) –IX para a historiografía española– e administrada durante séculos por Compostela, da cal dependían entre finais do XIV e o inicio do XV varias dioceses portuguesas e castelás. A lírica castelá comeza a aparecr timidamente no s. XIV "impregnada de galleguismos", como di Vicenç Beltran; e existe tamén unha escola lírica galego-castelá (1350-1450), composta maioritariamente por autores casteláns, que, ao tempo que mostra a decadencia artística a respecto do período trobadoresco, deixa transparecer unha lingua híbrida que é mestura de galego castelanizado e de castelán galeguizado. Isto demostra a sobrevivencia aínda do galego como lingua lírica e de cultura fóra do ámbito territorial do reino da Galiza na Baixa Idade Media. Con todo, é certo que se vai dar nese período un paulatino deslocamento do galego para o castelán como idioma da lírica, e por tanto tamén da cultura: os poetas de Castela que usan o galego coñecen mal este e inzan os textos de castelanismos, e os que comezan a usar o castelán pola primeira vez na lírica botan man de galeguismos por ser o galego até entón a lingua lírica peninsular de prestixio. Mais esta transferencia do galego para o castelán vaise ir producindo no s. XV e non no XIII, como nos quixeron facer ver. A respecto da prosa notarial, é na primeira metade do XIII cando aparecen de forma significativa documentos en galego, a se estender o seu uso na segunda metade, que se xeneraliza no XIV. No XV continuará esta situación, embora se vaia ir reducindo tal uso na segunda parte da centuria aos documentos particulares, onde perdurará durante a primeira metade do XVI. Tórnase evidente que a separación de Portugal e a progresiva dependencia de Castela tiveron unha influencia negativa para o porvir do noso idioma, que, con todo, dominou na escrita na Baixa Idade Media, con "miles de documentos escritos en galego entre os séculos XIII e XVI", como afirma Ramón Lorenzo. O galego tamén foi empregue polos organismos civís libremente conformados pola cidadanía, principalmente concellos e gremios, ben como nas catedrais, conventos, mosteiros etc. A documentación dos concellos da Coruña, Santiago, Ourense, Betanzos ou A Pobra do Deán, entre outros, estaba redixida practicamente toda ela en galego durante o s. XIV e XV, a se manter ocasionalmente nesta lingua aínda no XVI. Como exemplo, o libro de actas do Concello de Santiago no período 1416-1422 contén 326 documentos, 308 en galego e só 18 en castelán, embora a maior parte destes con cabezallo e colofón realizados en galego polo propio Concello e con procedencia da Chancelaría Real ou de autoridades non galegas, o que vén demostrar a normalidade e 'oficialidade' do noso idioma naquela altura. Tamén a Igrexa comeza a facer uso público do galego, ao lado do latín, a inicios do XIV e a xeneralizalo na segunda metade deste tanto en asuntos internos canto na relación con outras institucións ou con particulares. Imposición do castelán, hibridismo e perda de normalidade do galego Na obrigada relación da Galiza coa coroa de Castela utilízase primeiramente o latín, mais xa en 1250 Fernando III se dirixe aos composteláns en castelán. Afonso IX (X para a historiografía española), galegofalante e poeta prolífico no noso idioma, que reina de 1252 a 1284, consagra definitivamente o uso do castelán como lingua oficial da súa corte, a utilizar en exclusiva esta lingua na súa relación con Santiago, e o mesmo farán os reis sucesivos. Na segunda metade do s. XIV, segundo F. Rodríguez unha "etapa estelar e conflitiva de Galiza" na cal se tentou conformar unha unidade política galego-portuguesa face a Castela, a derrota de Pedro I, apoiado pola nobreza galega, provocou a penetración na Galiza dunha aristocracia castelá, coa correspondente corte, que comezará a impor o seu idioma. As negativas consecuencias para o futuro do galego desta presenza do castelán veranse incrementadas coa vitoria, tamén contra a causa galega, de Isabel de Castela en 1479 na súa loita polo trono e co posterior reinado dos Reis Católicos, inspiradores do brutal castigo inflixido á Galiza. Esta, antes dominadora e hexemónica, vai ficar agora definitivamente dominada e colonizada por Castela, de tal modo que a ausencia dunha clase dirixente propia enraizada na cultura e na lingua do país será nos séculos posteriores un factor determinante para o desprestixio e a perda de funcións do noso idioma. Neste sentido, xa a derrota irmandiña na segunda metade do período catrocentista significara, na opinión de López Carreira, "o fracaso político da burguesía galega, por canto aí se truncaron as súas posibilidades de acceder á dirección do país". Niso tamén influíu a presenza de autoridades eclesiásticas foráneas. A tomarmos como exemplo o Livro do Concello de Pontevedra, con documentos de 1437 a 1463, a pesar do dominio do galego, neles xa comeza a aparecer o hibridismo lingüístico, con textos que usan alternativamente ou mesturan as dúas linguas e tamén con outros integramente en castelán, especialmente os outorgados polos arcebispos de Compostela Lope de Mendoza e Rodrigo de Luna, estranxeiros que exerceron no período correspondente á redacción desta documentación e axentes activos da castelanización, como sinala Lorenzo ao afirmar que eles contribuíron grandemente para a propagación do idioma foráneo, coa pequena interrupción do galego Álvaro de Isorna, e que o mesmo fixeron, con máis forza e de maneira definitiva, os seus sucesores, os tres Afonso de Fonseca, igual que os bispos que chegaron de fóra a outras dioceses. Os cabidos e cónegos da Galiza continuaron a utilizar o galego até ben andado o s. XV e o avanzo definitivo do castelán dáse a partir de 1500. Isto tamén implicará a castelanización paulatina de nomes, apelidos e topónimos, producida en principio por quen manda cartas en castelán desde fóra da Galiza e máis tarde polas propias persoas galegas. Será baixo o imperio dos Reis Católicos cando se vai consumar a imposición definitiva do castelán, símbolo dunha verdadeira opresión nacional que o reino de Castela perpetra contra o da Galiza. A partir de 1480 os escribáns públicos galegos han de ser examinados polo Real Consejo en Toledo, a mudaren así os seus formularios galegos polos casteláns, feito que Ferro Couselo considera determinante para a desaparición do galego da escrita e que tacitamente vén supor a supresión do carácter 'oficial' de que até entón na práctica gozaba. A Galiza afronta así o final da Idade Media e o paso do dominio dos Reis Católicos ao dos Austrias convertida nunha provincia case tan remota como as ultramarinas, en expresión de Vázquez Cuesta. Non hai, certamente, nesa altura unha norma que impoña o castelán ou que prohiba o galego, mais si unha imposición do primeiro pola vía dos feitos. Para o xurisconsulto aragonés García de Santa María, ao ter Castela o poder político, impón tamén a súa lingua aos territorios dominados e, por tanto, o galego pasa a ser unha das "groseras y ásperas lenguas" que se deben substituír polo castelán. Case a finais do s. XV tal autor "ya olisqueó antes que Nebrija el contubernio de lengua e imperio", como di Pensado, sen que tivese transcorrido moito tempo para a mudanza de perspectiva na valorización do galego: de lingua enxalzada pasa a vituperada e escarnecida. De todos os modos, o pobo galego no seu conxunto continuará a desenvolver a súa vida en galego, nunha situación de monolingüismo case absoluto, até ao século XVI, en que a colonización política a que o país estaba sometido por parte de Castela comeza a dar os primeiros froitos significativos tamén no que respecta á escrita do idioma, a se pór fin así a un longo período duns 700 anos de normalidade lingüística. Conclusión O galego foi a lingua normal e 'oficial' entre os habitantes da Galiza tamén durante a Baixa Idade Media e, por tanto, na época de Pardo de Cela, como ben dixera Ferro Couselo: "O galego entón é a fala dos vasalos e dos señores, dos cregos e dos labregos, e óucese o mesmo nos concellos que nas eirexas, misturado co latín nas prédicas e cerimonias". E entendemos por 'oficial' naquela altura o mesmo que hoxe: aquela lingua en que se exprimen todas as clases sociais, en que se redixen os documentos públicos e privados (actas de nacemento, de matrimonio ou de defunción, documentos de compravenda ou de aluguer etc.), a que as persoas crentes utilizan en privado e en público nos seus rezos etc. En fin, todos os usos e funcións que na época medieval se realizaban con normalidade en galego por parte de toda a xente e que na Galiza actual aínda constitúen unha excepción de carácter individual ou de grupo. A posterior perda da normalidade afecta o galego da Galiza, mais non o de Portugal na mesma medida, embora tamén este sufra a presión do castelán e se vexa ameazado por el, nomeadamente no período de subordinación a Castela (1580-1640), a se demostrar, máis unha vez, a relación directa entre soberanía política e normalidade lingüística. Tanto no país veciño canto en Castela, unha Galiza isolada, dominada e abandonada á súa sorte será obxecto de burlas e menosprezo, e con ela o idioma propio, que aínda hoxe debe loitar polo seu recoñecemento, dignificación e normalización. Para que isto sexa posíbel é preciso restaurarmos a verdade histórica e o control do noso destino.