Fauna que fala: Historias da ollada humana sobre os animais

Na súa novela En salvaxe compaña (Xerais, 1993) o escritor coruñés Manuel Rivas debuxa unha trama onde os animais dunha pequena vila son, en realidade, os portadores de ánimas tan variadas como un sacerdote de talante cruel e autoritario, Don Xil, que despois de morrer pasou a ocupar o corpo dun rato, como o seu camarada Matacáns; ou Arturo de Lousame, gaiteiro e anarquista convertido en gato detrás dos ratos. Unha xustiza poética elaborada con mestría por autores como o propio Rivas ou, no medio do século XX, o escritor da oralidade, Ánxel Fole, que beben dunha tradición ancestral na nosa terra: o vencello dos animais da contorna con tramas, explicacións e lendas que se remontan á mitoloxía, a personificación neles da tradición e da maxia do conto. Disto coñece ben Antón Reigosa, escritor, etnógrafo, investigador e experto en arte, historia e mitoloxía popular, autor de libros como Galicia encantada. O país das mil e unha fantasías (Xerais, 2014) e o recente Guía de campo da Galicia encantada. Dos seres míticios e dos lugares que habitan (Xerais, 2020). "A tradición é algo moi vivo no presente. Hai 50, 100, 200 anos estas historias contábanse moito porque formaban parte da vida da xente que vivía nun medio rural con máis conexión cos animais, daquela era o normal". O etnógrafo sinala unha interdependencia entre os animais e os humanos desde o comezo dos tempos cunha observación dos segundos sobre os primeiros que fixeron dos animais seres con comportamentos "arquetípicos" que deron lugar á inventiva: "Aquí os animais da simboloxía son claramente os do contexto, quer silvestre quer domesticado. Temos abundancia nos silvestres: raposos, lobos, osos… pero teñen distintas funcións no que serían a fábula ou conto". Reigosa sinala como depende do animal salvaxe do que esteamos a falar atoparmos un perfil ou outro. Porén, el decántase por dous animais en concreto: "Os papeis protagonistas lévanos o lobo e o raposo, con roles moi ben definidos. O lobo é o animal grande, caracterizado como negativo, no conto aparece como un ser pampo, non moi intelixente. O raposo, nunca mellor dito, ten un comportamento moito máis raposeiro, o dun animal pequeno que burla os problemas con intelixencia e con astucia. Iso transmítelle a quen escoita que aínda que non sexas moi forzudo, se tes intelixencia sempre podes gañar con algunha maña máis ou menos discutíbel". Aí sinala Reigosa un dos factores máis destacados dos contos populares protagonizados por animais, a ensinanza da realidade e, tamén, de valores que rozan, como ás veces na literatura, a xustiza poética máis biolóxica: "Esa máxima aplícase nos contos de animais sempre. Cando o enfrontamento é dun raposo cun animal máis pequeno ou débil, como a galiña, gaña o feble". Estes valores transmitidos, explica o experto, transforman e modulan a nosa ollada sobre os nosos compañeiros de mundo, con animais como o lobo, retratados como sanguinarios e inseridos na cultura popular como "criminais": "Por iso hai no subconsciente eses prexuízos contra o lobo, xa que se considera agresivo contra o home. Ademais, ten esa capacidade para hipnotizar e cativar coa mirada… No mito o lobo é perigoso". Tamén outros animais como o oso ou o cuco, "cunha mitoloxía inmensa, capaz de anunciar os anos que vas vivir, se dormes ou non dormes, cando vas casar, onde pon o ovo…", abundan no relato popular que descubrimos achegando o oído ás voces da terra. Mais, como en todo, o ollo humano que conta o conto obsérvaos en función das necesidades que obtén desas mesmas especies, como os osos, as abellas ou outro tipo de insectos: "O oso quedou moi diluído na memoria porque, agás na zona oriental, que parece que agora se recupera algo, practicamente desapareceu. Os osos que deron orixe á toponimia foron exterminados. A abella, por exemplo, é importante xa que achega mel, pero os abellóns nestas historias importan ben pouco, pois para os ollos da lenda non tiñan nada útil. Logo temos o saltón, ou as moscas, que cando aparecían en invasión enorme botábaselles a culpa ás meigas por facer aquelarres co demo". O escritor sinala tamén no mundo relacionado coa morte, coa maxia, a animais como os cabalos, que representan as ánimas dos defuntos, ou as dos cans brancos "que, segundo a tradición, veñen reparar males neste mundo". Reigosa non dubida en defender a valía desta imaxinación transmitida polo boca a orella: "É un arquivo cultural enorme. Estas historias tratan de representar o conflito na vida. Cando se fala de fillos ou de crías, por exemplo, sempre se recoñece o afecto, e se non se fai é que se quere resaltar o comportamento violento desa especie en concreto, mais debemos lembrar que son historias creadas en épocas de fame e penurias por conseguir alimento", recalca o experto. Cosme Damián Romay está afeito a ollar a beleza do miúdo. Este biólogo, consultor e educador ambiental forma parte do grupo naturista Hábitat, colectivo naturista que traballa no medio natural da Coruña. Este colectivo elaborou o Mapa da Diversidade Biolóxica da Coruña, un atlas de vida onde se recolleron máis de 600 especies de flora e fauna que contribuíu á declaración formal de ENIL (Espazo Natural de Interese Local) da contorna da Torre de Hércules en xaneiro do 2018, o que se fixo oficial desde xaneiro deste 2020. Os arredores do faro son uns dos espazos galegos con máis concentración e variedade de fauna e flora en auga, terra e aire, o que fai deles unha riqueza, sostén Romay, a defender, preservar e coñecer. Este biólogo, ademais de observador da beleza biolóxica, recolle diversas lendas "sen fundamento científico ningún, obviamente", mais que forman parte do relato colectivo da zona con "especies curiosas na toxeira litoral, pequenas plantas, aves nidificantes que crían alí, como o chasco ou chaschás, un muscicápido máis pequeno ca o pardal, o macho ten unha cabeza negra e o pico de cor alaranxada, mentres o da femia é castaño", conta. "Hai arredor del e do pimpín unha lenda da época de Herodes. Un dos factores máis destacados dos contos populares protagonizados por animais, a ensinanza da realidade e, tamén, de valores que rozan, como ás veces na literatura, a xustiza poética máis biolóxica: "Esa máxima aplícase nos contos de animais sempre. Cando o enfrontamento é dun raposo cun animal máis pequeno ou débil, como a galiña, gaña o feble". Estes valores transmitidos, explica o experto, transforman e modulan a nosa ollada sobre os nosos compañeiros de mundo, con animais como o lobo, retratados como sanguinarios e inseridos na cultura popular como "criminais": Cando Herodes entrou a Nazaret buscando o Belén para matar o neno Xesús, ao parecer preguntou a un pimpín se vira o nacemento do neno nun portal perdido. E díxolle o paxaro: ‘pimpín, por alí non o vin’. Porén, o chaschás, que quería axudar a Herodes, dixo ‘chaschás, por alí ben vas’", engade Romay. El mesmo sinala, como Reigosa, o comportamento que este tipo de lendas xerou mesmo nas crianzas: "Provocou unha inxustificada animadversión que fixo que os nenos, por exemplo, xogasen á billarda cos ovos da especie". Apunta o biólogo o perigo non só da desaparición do relato, senón do paxaro de seu debido á acción humana: "Antes xogaban á billarda, mais hoxe vense afectadas por pesticidas e queimas incontroladas. No ecosistema da Torre de Hércules tamén polas segas. Os chaschás viven na toxeira, mais aliméntase dos insectos da herba e ao segala diminuíu a biomasa, o alimento desta especie. Desde Hábitat propuxemos segas sustentábeis, por parches, que roten e pivoten sobre zonas que non se tocan durante dous anos, o que provoca que a planta teña diferente altura e haxa máis insectos". Romay tamén recolle historias arredor das habitantes que lle poñen cor ao ar, as bolboretas, das que a Torre de Hércules "ten un dos maiores catálogos, o do entomólogo Eliseo Fernández Vidal". O educador ambiental destaca que Hábitat recolleu na zona máis de 400 especies, arredor das cales hai lendas como a de que, dependendo da cor da bolboreta que veña á casa "poden ser boas ou malas noticias; se son brancas significan boa sorte, bo augurio, e ao revés se son escuras. Tamén se di que cando entran de noite e están a berrar os corvos significa morte, unha tradición probabelmente precristiá". Os corvos, concretamente os de Xallas, que tamén fan aparición na novela de Rivas sinalada ao comezo, teñen a súa propia historia: "Pondal definiunos como feros corvos de Xallas, da Galiza das costas ártabras. Teñen unha lenda de mal augurio, que anuncian a morte. Os corvos posúen importancia nos relatos escandinavos, eran os que protexían o rei Odín, logo gardiáns da Coroa. Isto arrinca xa de lendas precristiás da illas Británicas. Hai tamén historias dependendo da dirección na que voan. Se van cara á esquerda significa que algo vai ir mal, se van cara á dereita, que vai ir ben". Outro exemplo de animal voador con lenda baixo as ás témolo os paíños, "unha ave de pequeno tamaño, poucas ducias de gramos de peso, máis pequeno ca un estorniño, que soporta con valentía temporais en alta mar", describe Romay, "está asociado coa chegada do bo tempo. Na costa de Portugal dise que os paíños son as almas dos mestres mariñeiros que morreron no mar". Se o lobo chega ás poboacións, sosteñen estes novos contos, é porque a Xunta os bota ou a Administración prohibe a súa caza. Precísase unha referencia culpábel da situación. "O que máis me chama desta zona son os amenceres e os solpores, hai oportunidade de estar alí en completa soidade, nesta época do ano engádeslle o que chaman os ingleses o morning chorus, o coro do amencer, as aves cantando ao mesmo tempo antes da saída do sol, un día tranquilo sen moito vento e ves como se tingue a paisaxe cos raios solares, como muda a paisaxe vexetal, os liques que cobren as pedras". Antonio Sandoval goza dos amenceres e solpores arredor do Faro de Breogán. As historias que narra xa non son tanto de lenda, sostén, senón de deleite no voo das aves e o seu comportamento. Este escritor, comunicador ambiental e ornitólogo é autor de A Torre (Kalandraka, 2019), un libro onde redescubrimos a paisaxe da man dos seus habitantes máis presentes e agochados, os que se atopan, como noutros puntos da xeografía galega, nas primeiras saídas despois do encerro. Sandoval destaca dúas especies: "unha é o falcón peregrino, cun exemplar que emprega a Torre de Hércules como atalaia, que captura estorniños ou pombas domésticas. Téñoo visto alí xusto ao pé do fanal. Mesmo se poden atopar ao pé da Torre. Outra é a lavandeira marela, unha especie pequena de paxaro, de cores amarelos, anteface agrisado, moi bonita, que vén de pasar o inverno en África". Nos nosos días a convivencia e o relato seguen indo da man. Sostén Antón Reigosa que, onde antes a explicación á incógnita eran as meigas ou o demo, hoxe colócanse a Xunta e a Administración pública: "As lendas chegan aos século XX co antigo ICONA (Instituto para a Conservación da Natureza) ou hoxe mesmo coa Xunta. Isto entronca coa longa tradición histórica de procurar un culpábel, a mitoloxía sempre busca un culpábel, unha causa, un inimigo a combater". Na moderna, remata Reigosa, entra a Administración como ente causante de problemas, e a tecnoloxía como final do mito: "Se o lobo chega ás poboacións, sosteñen estes novos contos, é porque a Xunta os bota ou a Administración prohibe a súa caza. Precísase unha referencia culpábel da situación. Lembro aquilo que se contaba dun gaiteiro que subía unha serra e tiña que botar man da gaita para espantar o lobo e, así, esperar a que amencera, xa que, segundo o relato, o lobo non ataca de día. Ese tipo de lenda si desapareceu porque o gaiteiro, se cruza a serra, faino en coche".