(Euro)son protesta: Da revolução dos cravos aos conflitos territoriais

"Quis saber quem sou / O que faço aquí / Quem me abandonou / De quem me esqueci / Perguntei por mim / Quis saber de nós / Mas o mar / Não me tras / Tua voz". Hai quen pensa que a Revolução dos Cravos comezou con Zeca Afonso pero en realidade a "Grândola Vila Morena" foi a segunda canción que marcou o paso para que os portugueses deitasen o réxime ditatorial de António de Oliveira Salazar. O "povo" foi o que máis ordenou, pero o "E depois do adeus" de Paulo de Carvalho foi o que activou as primeiras alarmas para iniciar a revolta popular do país irmán. O 24 de abril de 1974, un par de semanas despois de que Paulo de Carvalho cantara sobre o escenario do Brighton Dome do Reino Unido, que elevou ao triunfo outra canción con reminiscencia bélica como o "Waterloo" de ABBA, "E depois do adeus" –que quedara no número 14 das 17 cancións presentadas a aquela edición do Festival de Eurovisión- foi o sinal acordado para iniciar a revolta contra Salazar e o Goberno de Marcelo Caetano. Escollida precisamente por non ter, en principio, contido político –a diferenza da de Zeca Afonso, censurada e prohibida- o máis interesante é que realmente a propia orixe da canción está relacionada co conflito colonial, xa que o autor sinalou que partía de fragmentos de cartas que José Niza –médico, compositor e político portugués e agraciado no 95 como Grande-Oficial da Ordem do Mérito de Portugal- lle enviaba á súa muller mentres estaba a combater na guerra de Angola. Coa transmisión de "E depois do adeus" a través dos Emissores Associados de Lisboa ás 22.55 horas do 24 de abril de 1974 dábase orde ás tropas de preparárense. Con esta elección supostamente apolítica os líderes do Movimento das Forças Armadas podían usar unha canción que estaba de moda pola súa vitoria no Festival da Canção da RTP e a súa recente participación en Eurovisión sen levantar sospeitas, podendo mesmo parar a revolução se non se daban as condicións para ter éxito. A efectiva marca para a saída dos cuarteis sería cando en Rádio Renascença soou a "Grândola, Vila Morena" de Zeca Afonso. Desta vez, a radiodifusión dunha música claramente política, dun autor proscrito polo réxime fascista e nunha emisora católica xa daba o sinal de non volta atrás. Pero é que antes dese 25 de abril de 1974 o Festival da Canção xa se tiña convertido no posto de lanzamento cara a Eurovisión de mensaxes políticas, con intencionadas letras feitas máis ben para que as entenderan os portugueses que para o exterior. É o caso de "Tourada", de Fernando Tordo, que en 1973 transmitía críticas ao Estado Novo a través de metáforas e alegorías en que se comparaban as corridas de touros coa sociedade portuguesa daquela época. Tamén había na composición alusións máis directas como a que con "estamos na Praça da Primavera" se refería á chamada Primavera Marcelista, unha suposta mudanza e renovación do réxime no que o Goberno de Marcelo Caetano mudaba os nomes e, por exemplo, a censura pasou a denominarse "exame prévio", pero no fondo e na práctica nada cambiaba. Moitos investigadores portugueses aínda se preguntan como a censura da época non conseguiu entender a mensaxe transmitida, que se configuraba como unha crítica e sátira mordaz ao réxime salazarista. Seis décadas protestando Máis aló da canción protesta que directamente actúa contra un réxime inxusto e censor, como ocorreu con moitos autores da época franquista como Raimon ou Serrat e o movemento da Nova Cançó, a Nova Canción Vasca ou galegos como Suso Vaamonde e as Voces Ceibes, a música e as cancións tamén serviron de conduto para transmitir ideas políticas. Mesmo en festivais regulamentariamente apolíticos como Eurovisión e que se adoitan ver desde unha perspectiva máis de espectáculo. O Grand Prix da canción europea, nacido despois da Segunda Guerra Mundial como elemento de conxunción e unión pacífica, ten vivido numerosos eventos relacionados coa política, xa sexa sobre o escenario ou nas súas bambolinas. Pouco despois da súa edición inaugural, en 1956, no ano 1964 aparece a primeira cita política, literalmente no palco do festival. Nun ano no que Francia estaba representada por "Le Chant de Malory", unha canción que falaba dun amor por un soldado que partira para o combate, durante a actuación de suíza un mozo ilustrador invadiu o escenario cun cartel que indicaba "Boycott Franco &amp; Salazar", é dicir, contra os xefes dos dous estados totalitarios da Península Ibérica. No país luso esta situación non chegou a ser coñecida, segundo a investigación de Sofia Vieira Lopes, até a chegada do representante portugués, António Calvário, ao aeroporto de Lisboa, e prohibiuse falar sobre o acontecemento polo risco que isto tiña de comprometer o réxime salazarista. No caso de España esta situación fixo que desde entón todos os eventos internacionais se emitiran no país con 15 segundos de demora para evitar algún conato contra o franquismo. Con todo, xa non existen imaxes deste suceso, posto que un incendio nos estudios da Danmarks Radio provocou que se perderan todos os rexistros audiovisuais deste certame. Portugal volveu á loita obreira en 2011 coa canción "a luta é alegría", na que tanto letra como iconografía levaban as persoas espectadoras de volta á Revolução dos cravos No ano 1968 chegaba a Eurovisión a primeira das dúas vitorias logradas polo Estado español, a do "La, la, la" de Massiel. No entanto, a historia da canción puido ser tremendamente diferente do que foi. Massiel non fora a primeira escollida por España, senón que era Joan Manuel Serrat o destinado a viaxar a Londres. Pero o catalán quería cantar na súa lingua propia, algo que prohibiu de forma tallante o réxime franquista, que obrigou a facelo en español. Existe tamén o mito eurovisivo de que Franco enviou profesionais por toda Europa para comprar programas e prometer contratos a cambio de puntos para a canción de Massiel. Sexa como for, a candidata española impúxose ao favoritísimo "Congratulations" de Cliff Richard e ao ano seguinte o festival trasladouse a Madrid, onde tamén houbo lea política. Dun lado, acusouse o réxime de colocar un elemento no palco que se asemellaba ao xugo e as frechas do franquismo e, doutra, Austria decidiu retirarse como forma de protesta contra o totalitarismo. De volta ao festival do 74 de Paulo de Carvalho e "E depois do adeus", e máis alá do "Waterloo" de ABBA, tamén Italia quedou rodeada de polémica despois de que os fans de Gigliola Cinquetti, que finalizara segunda, quedaran sen ver a actuación durante varios días. A razón era que no mes de maio a seguir, no país transalpino estaban chamados ás urnas para votar o referendo sobre o divorcio, que levaba catro anos na axenda política entre firmes partidarios e detractores. E o problema con que se topou a cantante foi que a súa canción se titulaba, simplemente, "Si", o que a RAI consideraba que podía influír na votación sobre a legalización da separación. Por certo, o "si" nas urnas acabou gañando naquela primavera do 74. Turquía protagonizou o inicio dos anos 80 en Eurovisión a causa dun conflito polo petróleo que levou a que a turca Aida Pekkan chegase a Israel coa canción "Petr’Oil". A razón? Os países árabes protestaban por que ese ano o festival se realizara no país xudeu e presionaron a Turquía para que esta tamén boicoteara o Grand Prix musical a cambio de manteren abertas as súas fontes de ouro negro. E no 82, no medio da Guerra Fría e das ameazas dunha guerra nuclear, a alemá Nicole venceu Eurovisión con "Ein Bisschen Frieden", coa que pedía "un pouco de paz". Catro anos despois, a piques de que caera o muro de Berlín, era Ingrid Peters a que cantaba "Uber die brücke gehen" ("Atravesar a ponte") que, segundo o xornalista e escritor Nuno Galopim "convida a estabelecer pontes e ollar alén dos muros". Precisamente este feito histórico e a reunificación alemá marcaron o inicio dos 90 para moitas cancións eurovisivas, desde a "Brandenmburger" Tor de Noruega, festexando a caída do muro, até a de Austria con "eine Muren mehr" ("non hai máis muros"), e a mesma Alemañan "Frei zu leben", "libres para vivir". A Guerra dos Balcáns tamén tivo o seu traslado en forma de mensaxe musical. En Eurovisión estreáronse, por separado, Croacia e Bosnia-Herzegovina en 1993, con títulos que facían alusión ao conflito: "Don’t ever cry" para os croatas ("Non chores") e "Sva bol sjiveta" para os bosníacos ("Todo o sufrimento do mundo"). Entrando no século XXI, e malia que moitas poidan pensar que a versión espectáculo de Eurovisión botou abaixo o concepto máis reivindicativo do festival unha vez superados réximes fascistas e conflitos bélicos, nada máis lonxe da realidade. No ano 2004 a ucraína Ruslana gañaba con "Wild dances", unha canción que mesturaba sons máis populares coa tradición propia do seu país, e ao ano seguinte Kiev acollía o festival nun momento sensíbel na historia do país, cando acababa de saír da Revolución Laranxa, da que a banda sonora fora a canción de Green Jolly "Razom nas bahato" ("Xuntos somos máis"), que subiu ao escenario de Eurovisión. No ano 2008 a gala tivo lugar en Belgrado, mais case ten que ser movida debido aos motíns nas rúas despois da declaración de independencia do Kosovo. A iso hai que engadirlle que a canción da anfitrioa, que pasaba por un tema de amor, sutilmente encaixaba na súa letra "recórdame no Vidovda", en referencia á batalla do Kosovo de 1389, cando a armada serbia invadiu o imperio otomán. Ao seguinte, e mentres Israel bombardeaba a franxa de Gaza, o país enviaba a Eurovisión unha parella composta por Noa –israelita de ascendencia xudea- e Mira Awad –palestina- con "There must be another way" ("Debe haber outra maneira"), nunha elección que sorprendeu e enfadou tanto a dereita como a esquerda política, os primeiros por levar Palestina ao escenario europeo e os segundos por utilizalo a modo de propaganda fraternal para esconder o que se lle estaba facer ao pobo palestino. Por se fora pouco, nese mesmo ano tamén o conflito entre Armenia e Azerbaixán tomou forma no festival, xa que na postal que precedía a actuación armenia na semifinal aparecía unha estatua situada en Nagorno-Karabaj, territorio aínda en disputa. Despois da protesta acerí, a imaxe despareceu da postal da final, mais Armenia, ao dar as súas votacións volveu responder e tras a xanela da presentadora e cantante Sirusho volvíase ver a estatua en cuestión. Rematando co conflitivo festival de 2009, Xeorxia foi descualificada por enviar a canción "We don’t wanna put in", que se podía ler como "We don’t wanna Putin", "Non queremos a Putin". En 2011 Portugal volveu levar a loita obreira a Eurovisión con "A luta é alegría" na que tanto letra como iconografía levaban as e os espectadores de volta á Revolução dos Cravos: "De noite ou de dia, a luta é alegria / E o povo avança é na rua a gritar". Xa en 2015 Armenia tivo que cambiar o título da súa canción "Don’ deny" porque o seu "Non negues" achegaba significados relativos ao xenocidio cometido por Turquía en 1915 e que, a día de hoxe, segue sen ser recoñecido en moitos países. Algo semellante ocorreu en 2016 con "1944", co que Jamala venceu o festival, e que facía referencia á deportación de 240.000 tártaros de Crimea por parte de Rusia. De feito, ao ano seguinte o país ruso non estivo en Kiev polas trabas impostas polos anfitrións, a mesma edición na que o portugués Salvador Sobral foi advertido de que non podía dar roldas de prensa nin andar pola zona de emisións cunha camiseta na que poñía "SOS Refugees", algo ao que o luso respondeu que non se trataba dunha crítica política senón dun movemento humanitario. O drama das mortes no Mediterráneo foi tamén o que levaron precisamente a Lisboa, en 2018, os representantes franceses Madame Monsieur, que falaban en "Mercy" dunha meniña nacida nun barco de refuxiados. A vitoria en Portugal da israelita Netta levou o festival ao ano seguinte a Tel Aviv, o que espertou voces críticas. Alí, os islandeses Hatari aproveitaron para axitar a bandeira palestina durante as votacións. Quen non estivo foi a ucraína Maruv, descualificada polo seu propio país porque actuara en Rusia –e após que durante a gala de preselección a mesma Jamala gañadora con "1944" lle fixera a pregunta "Crimea é Ucraína?"-. A negativa do resto de participantes a substituír a súa compañeira deixou o país sen festival. Foi a última gran mostra de que Eurovisión, máis aló de brillos, ventiladores e postas en escena, ten tamén un gran pouso político e reivindicativo, aproveitado por moitos para erguer a voz cando lles é negada. A OTI contra as ditaduras Non só o festival de Eurovisión se converteu en altofalante político, tamén outros clásicos como o da OTI, o certame de cancións latinoamericanas, tivo os seus momentos reivindicativos. Un dos máis recordados é o que se desenvolveu en Madrid en 1972 e no que gañou Nicaragua con "Quincho Barrilete", de Carlos Mejía Godoy. O que podía semellar unha canción infantil era en realidade unha protesta contra o réxime de Somoza: “Un día va a enrollar la cuerda del cometa / y muy feliz mirando al sol se marchará / enfrentará las realidades de su pueblo / y con los pobres de su patria luchará”. Tamén o "Hoy canto por cantar" de Nydia Caro con Porto Rico tiña letras sobre a conxuntura da época, marcada pola morte de miles de boricuas na guerra do Vietnam, as ditaduras americanas ou a loita pola independencia do propio Porto Rico. Diversidade de todo tipo Eurovisión é desde case o inicio un escenario ideal para situar as tradicións e o folclore propio nas casas de millóns de persoas por todo o mundo –no festival escoitáronse, entre outros, catalán, udmurto, romanés, crioulo, napolitano, bretón, corso, sami ou mesmo unha lingua inventada, a que levaron a galaico-belga Verónica Codesal e Urban Trad con Sanomi á segunda posición. Pero a fin da obriga a cantar nalgunha das linguas propias converteu o inglés no elixido por case todos e todas as participantes. Non obstante, nos últimos anos as linguas propias parecen querer tomar o pulso: en 2004 a gañadora era en ucraíno e inglés, a de 2007, íntegra en serbio, a de 2016 parte en tártaro de Crimea e a de 2018 foi a primeira gañadora en portugués. Tamén houbo pobos minorizados como os lapóns ou os sami, por non falar do inmenso valor que tomou o festival á hora de reivindicar os dereitos Lgtbiq+.