O esqueleto da balea

O único que non se aproveitou das baleas foron os edificios. Na costa galega cortábase a carne que ía parar aos estómagos do Xapón. As barbas do animal servían para cinguir cinturas ou para facer as varas dos paraugas. De aí que moita xente lles chame baleas. A súa graxa prendía as lámpadas que retaban a escuridade e servía para facer as velas que alumeaban as igrexas. A caza de cetáceos foi unha actividade relevante nalgunhas localidades costeiras da Galiza. Foi unha gran fonte de ingresos para os altos cargos políticos e tamén unha loita importante para o movemento ecoloxista. Hai dúas etapas diferenciadas na caza da balea na Galiza. A máis antiga pódese datar, polo menos, desde o século XII. "O primeiro documento que fai mención é un recordatorio que fai o rei no porto de Prioiro (Covas, Ferrol) para cobrar impostos. É unha actividade que posibelmente xa fora moi anterior e, até ese momento no que se dixo que había que pagar, non quedou reflexada en ningún lado", explica Alfredo López, biólogo e membro da Coordinadora para o Estudo dos Mamíferos Mariños (CEMMA). Toda unha industria Malpica, Caión (A Laracha), Rinlo (Ribadeo), Rego de Foz e Nois (Foz) e Burela son algúns dos portos nos que se sabe que se cazaban baleas. Era unha actividade local que pasou a estar industrializada coa chegada das flotas vascas. "Hai moitas referencias históricas en base a xuízos porque a Igrexa pedía aos vascos que pagasen impostos. Ao non querer pagar ían dun porto a outro para evitar a presión fiscal", explica López. Nalgún xuízo até alegaron que eles non tiñan que aboar cartos pola explotación, xa que o que facían non era pescar, senón cazar. Os vascos traían os seus barcos grandes, alugaban chalanas e pagábanlle a persoas das localidades para que os acompañasen. A presa máis habitual era a balea vasca, que vive preto da costa e ten un nadar lento. "Viña parir moi preto e os cazadores de terra avistábana, saían coas lanchas, arpoaban o cachorro e traíano a rastro para que a nai viñese detrás. Era unha caza con moito impacto sobre femias e crías", explica o biólogo. Hoxe é unha especie que está declarada en perigo de extinción. Da balea sacábase proveito de todo. Era coma o porco, pero no mar. O máis prezado era a graxa. Dela extraíase aceite para as lámpadas, un ben moi valioso nesa época, e produtos como xabóns ou lubricantes. Mais tamén tiña outros usos menos coñecidos. "Empregábase para moitas cousas que non podemos nin imaxinar, até nas galletas Fontaneda", sinala Alfredo López. Estaba presente en moitos dos produtos, como é o caso da margarina, que levaban graxa saturada de orixe animal. Os cetáceos tamén gozaban de interese para a Igrexa. Un motivo era a súa graxa e aceite para facer velas. "O outro era pola carne, dado que había moitos días de vixilia, os cetáceos tiñan un gran valor. A efectos prácticos é coma se fose carne de vaca, pero era peixe, entón non había pecado", conta Tokio. Aínda así, non era un produto que tivese moita importancia na alimentación das galegas. Era unha carne seca e pouco valorada. Para alén disto, cando xa se extraera todo o que tiña valor, aproveitábanse os restos que quedaban: os ósos e o churrasco. "Deixábanse secar e triturábanse para facer ‘guano’, un tipo de abono", explica. Durante esa primeira época, ademais da presión que sufriu a especie, prodúcense "unha serie de cambios oceanográficos que afectaron á temperatura do mar", sinala o biólogo. A consecuencia foi que as baleas visitasen cada vez menos os mares do sur, evitando tamén a súa caza. Era o século XVII e finalizaba así a primeira etapa baleeira na Galiza. López considera este como o peor momento para a especie. O interese que había nos animais xa era ben distinto. Cando se rematou a caza para a flota galega e vasca por falta de exemplares no século XVII, comezou a máxima actividade de holandeses e ingleses. Estes ían cara ao norte seguindo o rastro dos cetáceos. Nesa época, a manufactura dos produtos era o que producía beneficios. "Cazaban as baleas só para quitarlles as barbas porque tiñan moito valor engadido na fábrica de xustillos, paraugas, culleres, peites… O que agora se fai con plástico, antes era coas barbas", aclara. Polo tanto, o número de animais que se precisaban para obter rendementos era moito maior. O mercado xaponés Tiveron que pasar tres séculos para que a caza de baleas volvese ás costas galegas. En 1921, os noruegueses Lorentz F. Bruun e Carl F. Herlofson puxeron en funcionamento unha factoría en Getares (Algerciras, Cádiz), onde esgotaron rapidamente a poboación de cetáceos. En 1924 inauguran a factoría de Caneliñas (Cee), que tivo unha vida curta e pechou tres anos despois. As instalacións estiveron sen uso até que en 1946 se creou a Industria Ballenera, S.A. (IBSA). Pouco tempo despois, en 1955, os irmás Massó abriron as súas fábricas en Punta Balea (Cangas) e, posteriormente, no antigo porto baleeiro de Morás (Xove). Finalmente, en 1971 pasarán a formar parte de IBSA. As novas instalacións xa eran moi distintas e modernas. Os barcos, xa de vapor, acadaban maiores velocidades, o que permitía perseguir grandes mamíferos mariños como os rorcuais e cachalotes. Tamén había canóns para lanzar arpóns con explosivos e granadas. No ano 1976 fúndase a Sociedade Galega de Historia Natural (SGHN) e un grupo de activistas, entre os que está Xosé M. Penas Patiño, comezan a interesarse polos cetáceos e as tartarugas. Até daquela había pouco escrito sobre estas especies. Algúns membros da organización achéganse ás zonas de litoral onde aparecían exemplares. Os primeiros pasos estiveron centrados no estudo, en saber cal era a situación das especies. "A información recollida indicaba que a balea vasca estaba practicamente desaparecida; o stock de rorcual común do estreito de Xibraltar desaparecera pola caza á que fora sometido, o rorcual azul era rarísimo, o xibarte diminuíra moito, o alibranco aparecía raramente. Só o rorcual común e o cachalote parecían ter unha poboación fronte ás nosas costas que facía viábel a súa captura", sinala Patiño. En Cangas case botan ao mar o noso ‘dous cabalos’ con nós dentro. En Caneliñas, sen que nos identificásemos como ecoloxistas, dixéronnos que se se presentaba alí Rodríguez de la Fuente colgábano dun pino Nestes primeiros anos comezaron a visitar as factorías baleeiras. "Puidemos ver os primeiros rorcuais comúns, tremendos corpos de vinte metros de longo inertes, que eran arrastrados cun cable de aceiro por unha rampla até o interior dunha nave onde eran cortados en anacos e destripados. O sangue corría polo chan e acababa tinguindo a beiramar", recorda Patiño. Estes corpos xigantes eran despezados para navegar cara ás cociñas xaponesas. Desde os anos setenta, o maior interese económico estaba na venta de carne ao Xapón. "Mesmo chegou a haber xaponeses para cortar a carne de maior calidade, exportándoa periodicamente desde Ribeira, onde empaquetaban e conxelaban", apunta. Cada animal daba 25 toneladas en bistés e cada barco cazaba ao ano cen ou máis exemplares, segundo Patiño. Xa que logo, era un negocio moi rendíbel, especialmente para os consellos de administración, onde había altos cargos como Manuel Igrexas Corral, que fora Secretario Xeral de La Voz de Galicia, senador pola Unión de Centro Democrático e deputado en Alianza Popular, entre outros cargos. Unha caza cos días contados O movemento ecoloxista galego foi tendo coñecemento e entrando en contacto con organizacións que, a nivel estatal e internacional, pedían unha moratoria na caza da balea. A finais da década comezan a pegar carteis, a dar charlas e a percorrer cidades cunha balea inchábel xigante sobre un Land Rover. Así como até ese momento non houbera problema en acceder ás fábricas, o inicio da campaña marcou un antes e un despois. "En Cangas case botan ao mar o noso ‘dous cabalos’ con nós dentro. En Caneliñas, sen que nos identificásemos como ecoloxistas, dixéronnos que se se presentaba alí Rodríguez de la Fuente colgábano dun pino", unha metáfora que recorda Patiño para mostrar o descontento dos traballadores. En 1980 un atentado dun grupo ecoloxista consegue afundir unha embarcación baleeira en Marín. No medio deste ambiente convulso, o Rainbow Warrior, o buque de Greenpeace, foi detido polas autoridades en Ferrol. "Reunímonos con Remi Parmentier e Jon Castle en Corcubión e en Santiago. IBSA reclamáballes 10 millóns de pesetas por estorbar na captura de baleas", explica Patiño. A pesar do poder económico, eran tempos de mudanzas. O Estado español quería entrar na Unión Europea e deixar de cazar baleas era un punto favorábel para iso. "A participación de España na reunión da Comisión Baleeira Internacional foi decisiva, xa que se necesitaba 75% dos votos a favor", relata Patiño. Foi así como se paralizou a caza de baleas, algo que se fixo efectivo en 1986. Noruega, Islandia e Xapón son algúns dos países que continúan no negocio hoxe en día. As factorías de Caneliñas, Morás e Cangas cesaron a súa actividade. No seu interior quedaron barbas de baleas, esqueletos e material empregado na caza. Tokio recorda como, desde CEMMA, houbo intención de facer unha exposición. "O que queriamos era recuperar parte das cousas das baleeiras que estaban coa porta pechada, pero igual que cando se montaron. Ao pasar o tempo, a empresa vendeu todo para chatarra", relata. A embarcación IBSA 1 estaba agardando en Cee a ser despezada. A noticia chegou a Noruega, país onde fora construída, e a localidade de Sandefjord iniciou unha campaña para sufragar o traslado da embarcación. Unha vez alí, antigos traballadores e mariñeiros traballaron na restauración do que hoxe é un museo flotante sobre a caza da balea. O Museo Massó ten un espazo dedicado a esta actividade. Polo resto, esta parte da historia queda rexistrada en libros e en material doado por mans voluntarias. "Os cranios foron cedidos ao museo da Sociedade Galega de Historia Natural en Ferrol, así como un bo lote de artigos científicos e outros obxectos, como un coitelo de matar porcos feito coas cachas de óso de balea, ou un lintel dunha casa de Malpica elaborado cunha queixada de cetáceo", explica Patiño. A fábrica de Morás foi derrubada recentemente. As de Caneliñas e Cangas son esqueletos dunha memoria que desaparece. "O que queda hoxe son ruínas dunha actividade industrial que, en certa forma, uniu o aproveitamento histórico co traballo industrial do século XX", conclúe Patiño.