Espazos de Rosalía en Compostela

Percorremos o roteiro distribuído en sete lugares chave ao longo da vida de Rosalía de Castro. 1. Conxo A casa natal, a estación de Cornes, o bosque, o mosteiro e a igrexa de Santa María formaban parte do concello de Conxo, creado en 1835 e anexionado en 1925 a Compostela. Praza de Vigo. Monólito a Rosalía Filla da fidalga de Padrón María Teresa de Castro e Abadía e de José Martínez Viojo, crego de Iria, Rosalía nace conxeira nunha casa desaparecida en 1973, cuxo solar pasa a formar parte da praza de Vigo. En 1982 o Concello erixe un monólito conmemorativo. Rosalía nunca tivo casa de seu, metáfora do seu vivir errante é o poema "Sen niño": Por montes e campías camiños e espranadas, ven unha pomba soia, soia de rama en rama. Síguena as probes crías, sedentas e cansadas, sin que alimento atope pra darlles a bicada. A estación de Cornes (hoxe Casa das Asociacións) En setembro de 1873 inaugúrase a primeira liña de ferrocarril da Galiza, de Cornes a Carril, o que propicia os desprazamentos coa familia en tren a Padrón. O seu ataúde chega á estación de Cornes a 25 de maio de 1891 para ser levado ao Panteón de Galegos Ilustres. Bosque e mosteiro de Santa María de Conxo Paseo habitual de Rosalía coas súas amizades, por carta fálalle a Murguía da súa fermosura: ¡Y el bosque qué hermosísimo estaba! Era materialmente el suelo un mar de hojas secas; no quiero decirte cuánto me acordé allí de ti. A novela El primer loco (1881) desenvólvese pouco despois de ser exclaustrado o mosteiro de Conxo e describe a situación de abandono. Da imaxe do Cristo de Gregorio Fernández na igrexa, cóntalle a Murguía: Anteayer fui a Conjo y nos enseñaron el Cristo. Me ha gustado muchísimo el rostro, y una Virgen de los Dolores que hay allí también me pareció buena, aunque era ya algo noche y no la pude ver bien. El Cristo nos lo enseñaron con luz. 2. A Ferradura É emblemático o monumento erguido en 1917, mais cómpre citar a igrexa de Santa Susana e o Pazo de San Lourenzo. Monumento a Rosalía na Ferradura Con moito público e autoridades, inaugúrase a 30 de xullo de 1917. A idea xorde en 1912 e a Liga de Amigos de Santiago obtén os fondos de institucións e particulares. A estatua finánciase con cartos da Galiza, de España e de América, completan a axuda Montero Ríos e o Congreso dos Deputados a cambio de rendibilizar politicamente a inauguración. Para o goberno español e o caciquismo rexional este acto é o momento da asimilación oficial de Rosalía, de integrala na cultura española e de potenciar na súa obra un interese só cultural e literario, para impulsar o rexionalismo fronte ao incipiente nacionalismo das Irmandades da Fala, que están en contra desta apropiación. Nin Murguía nin as fillas asisten aos actos e represéntaos Manuel Casás Fernández, alcalde da Coruña. Igrexa de Santa Susana, antigo Outeiro de Poldros En abril de 1875 bautizan o fillo Adriano e fan o seu funeral en novembro de 1876, un dos peores momentos da vida de Rosalía, pois o neno morrera ao caer dunha mesa na casa da Senra. Pazo e carballeira de San Lourenzo de Trasouto A soidade e espiritualidade do pazo de San Lourenzo, antigo mosteiro franciscano, asombran e atraen a Rosalía. Manifesta esa atracción nas súas obras e correspondencia, nunha carta de 1866 a Murguía di: De buena gana hubiera pagado una habitación en San Lorenzo para poder escribir en aquel claustro. Es imposible que no saliese una cosa buena. En el claustro de Conjo no se retrata un olvido tan completo como en el de San Lorenzo. No parece que han pasado por aquel convento treinta años de olvido, sino treinta siglos... San Lourenzo é un refuxio para ela: E por eso ó mirar cal nos campos de novo abrochan as rosas dixen: "¡En ónde, Dios mio, iréi a esconderme agora!". I ó bosque de San Lourenzo me encamiñéi silenciosa. 3. A praza do Toural O Toural está presente en todas as épocas da súa vida. De mociña, na rúa Bautizados; Entrecercas é o último enderezo antes de irse a Madrid. Casada e nai, volve en 1860 de Vigo á rúa do Vilar onde viven tres anos. Xa con cinco fillos, en 1875 instálanse na Senra, ao retornaren da Coruña por cesar Murguía como arquiveiro. Rúa Bautizados, nº 10, cuartel 3º (antes nº 6) Entre 1850 e 1854, mora coa nai e coa madriña. Acode ao Liceo da Xuventude e participa con xente da súa idade nas actividades literarias, musicais e artísticas, fai amigas, coñece a Aguirre e a Pondal. Nos primeiros meses de 1853, a miseria asáñase con Galiza polas choivas e o frío que arruínan as colleitas, o ano da fame marca a Rosalía profundamente e aviva a súa conciencia social: Voy á contarte lo que presencié en Santiago en el tristísimo invierno de 1853, año fatal para Galicia (...) Todos los días, nuevas horas de angustia traían á nuestras plazas y calles, bandas de infelices hambrientos, que de puerta en puerta, iban demandando pan para sus hijos moribundos, para sus mujeres estenuadas por la miseria y lo duro de la estación. En setembro de 1853, vai a Muxía con Eduarda Pondal á romaxe da Barca e collen o tifo, Rosalía sanda mais Eduarda morre. Muxía inspíralle o ambiente da súa primeira novela, La hija del mar (1859), e o poema "Nosa Señora da Barca". Rúa Entrecercas, nº 16 Nesta casa reside Rosalía até abril de 1856 en que, coa intención de se abrir camiño no teatro ou na literatura, vai a Madrid onde coñece a Murguía, que levaba "na capital" desde setembro de 1851. Rúa do Vilar, nº 20, 1º (hoxe nº 41) De xaneiro de 1860 a 1862, conviven con Teresa de Castro a filla Rosalía, a neta Alejandra e a criada Francisca Martínez. Teresa morre en 1862 con 55 anos, o que provoca en Rosalía gran tristura e tremenda soidade, como se ve en "A mi madre": ¡Ay!, cuando los hijos mueren, rosas tempranas de abril, de la madre el tierno llanto vela su eterno dormir. Ni van solos a la tumba, ¡ay!, que el eterno sufrir de la madre, sigue al hijo a las regiones sin fin. Mas cuando muere una madre, único amor que hay aquí; ¡ay!, cuando una madre muere, debiera un hijo morir. Rúa da Senra, nº 17, principal En febreiro de 1875, ao destituíren a Murguía como director do Arquivo do Reino da Galiza na Coruña, trasládanse a Compostela. Nestes tres anos, Murguía traballa por tempadas en Madrid, polo que Rosalía, a cargo dos seis fillos, enfróntase soa á situación familiar: problemas económicos, saúde precaria, embarazo de Valentina, morte de Adriano... A Senra é o único fogar onde coinciden todos os fillos: Alejandra (1859); Aura (1868); Gala (1871); Ovidio (1871); Amara (1873) e Adriano (1875), xa que Valentina (1877) nace morta. A primeiros de 1878, por problemas económicos, múdanse a casas máis modestas até o traslado definitivo a Lestrobe (Dodro) e Padrón en 1880. 4. A praza do Obradoiro Antiga praza do Hospital, o pazo de Raxoi albergaba o cárcere (a Falcona), o concello e a residencia dos nenos do coro, dos confesores e dos sacerdotes da catedral. O Hospital Real converterase en "Hostal" en 1953. A catedral e San Martiño Pinario son acubillo para Rosalía. Antigo Hospital Real (hoxe Hostal) Na súa capela é acristianada a naipela. A partida de bautismo ten un erro no ano e indica que "no entró en la Ynclusa": En veinte y cuatro de febrero de mil ochocientos treinta y seis (sic), María Francisca Martínez, vecina de San Juan del Campo, fue madrina de una niña que bauticé solemnemente y puse los santos óleos, llamándola María Rosalía Rita, hija de padres incógnitos, cuya niña se llevó la madrina y va sin número por no haber pasado a la Ynclusa; y que así conste, lo firmo. José Vicente Varela y Montero (rúbrica). Catedral O poema "Na catredal" é un retrato colorido e agradable do interior, malia as imaxes (o Redentor suando sangue, os demos e condenados do inferno do Pórtico) a asusten e provoquen a súa fuxida: Ós pes da Virxe da Soledade -¡de moitos anos nos conocemos!...- a oración dixen que antes dicía, fixen mamoria dos meus secretos: para mi madre deixéi cariños, para os meus fillos miles de beixos, polos verdugos do meu esprito recéi... ¡e funme, pois tiña medo! Mosteiro e igrexa de San Martiño Pinario En "Santa Escolástica" conta un seu percorrido por Compostela en busca de consolo espiritual que, por fin, acha na igrexa de San Martiño ao contemplar a escultura do Tránsito de Santa Escolástica, que lle aporta tal sensación de ingravidez, de beatitude, de fermosura, de paixón amorosa, de candor e de beleza que exclama: "¡Hay arte! ¡Hay poesía...! Debe haber cielo. ¡Hay Dios!". 5. A praza da Universidade Arredor desta praza, con San Fiz e María Salomé como parroquias de referencia, mora en catro enderezos: na fonda da rúa da Conga, onde nace Alejandra. Máis tarde, tres anos Fronte á Universidade, de onde marchan á rúa Mazarelos e tres anos na rúa Callobre (hoxe Caldeirería). Rúa da Conga, nº 1 Casados xa, Murguía e Rosalía volven de Madrid en decembro de 1858 e, até maio de 1859 en que marchan á Coruña, instálanse na fonda da Conga. Son bos momentos: a primeira filla e a primeira novela, La hija del mar, dedicada a Murguía: A ti, que eres la persona a quien más amo, te dedico este libro, cariñoso recuerdo de algunos años de felicidad, que, como yo, querrás recordar siempre. Juzgando tu corazón por el mío, creo que es la mejor ofrenda que pueda presentarte tu esposa. Fronte á Universidade, Praza da Universidade ou Mercado Vello, nº 7, 2º andar (actual nº 4) Residen de 1863 a 1866, ao saír á luz o libro fundacional da literatura galega. Cantares Gallegos espállase entre os emigrantes, sobre todo Cuba, que ven en Rosalía o símbolo da súa terra. Dedícallo a Cecilia Böhl de Faber, que asina con pseudónimo: A FERNÁN CABALLERO: Señora: Por ser mujer y autora de unas novelas hacia las cuales siento la más profunda simpatía, dedico a usted este pequeño libro. Sirva para él demostrar a la autora de La Gaviota y de Clemencia el grande aprecio que le profeso, entre otras cosas, por haberse apartado algún tanto, en las cortas páginas en que se ocupó de Galicia, de las vulgares preocupaciones con que se pretende manchar mi país. Santiago, 17 de mayo de 1863. Rosalía Castro de Murguía. En 1865 publica Las literatas. Carta a Eduarda, alegato feminista e defensor da muller escritora. Rúa Mazarelos, nº 12 A principios de 1866, múdanse por uns meses á rúa Mazarelos, sita no exterior da muralla, fóra da Porta de Mazarelos. A revista El Museo Universal de Madrid publica por entregas a novela Ruinas, desdicha de tres vidas ejemplares, tres "ruínas" inadaptadas ao mundo en que viven. Rúa Caldeirería, nº 40, antes Rúa Callobre, nº 23 Desapareceu a casa onde viven de setembro de 1866 a 1869. Publica El caballero de las botas azules, cuento extraño, un duque iconoclasta que rompe os esquemas sociais e critica o estado da literatura, a diferenza entre clases sociais, a hipocrisía, a situación da muller... Participan na Revolución de 1868 que destrona Isabel II e inicia o Sexenio Democrático. Murguía será director do Arquivo de Simancas, seguranza económica mais emigración forzosa. Rosalía fica en Santiago e enfróntase soa ao parto de Aura, a segunda filla, en decembro de 1868. Rúa Nova, nº 33: Igrexa de Santa María Salomé Aquí acristianan a Alejandra e tamén se oficia o enterro de Teresa de Castro, morta de repente a 24 de xuño de 1862. Praza San Fiz de Solovio: Igrexa de San Fiz Batearon a Aura nesta igrexa, a cuxa beira situaron o antigo cruceiro dos Agros de Ramírez e do que fala no poema "En Cornes". Desde a praza divísase a rúa das Trompas co convento de Belvís ao fondo, daquela camiño habitual do cemiterio de Bonaval. 6. Rúa Santo Agostiño, nº 2 Hoxe Colexio Maior San Agostiño, no XIX as dependencias do antigo convento exclaustrado acolleron o Liceo da Xuventude, o Teatro-Circo Olímpico e aluguer de vivendas. Espazo crucial na vida da Rosalía moza por ser lugar de formación, de residencia e de lecer: asiste ao Liceo, alugan dous cuartos e actúa no Teatro-Circo Olímpico sito no claustro. Formación: o Liceo da Xuventude Creado en 1848 con seccións de música, debuxo, literatura e declamación, o Liceo era un fervedoiro de actividades culturais, imbuídas de conciencia social e histórica: debates políticos e literarios, recitais líricos, exposicións de pintura, concertos, bailes e representacións teatrais. Rosalía participa en todo. Os seus coñecementos musicais vense na nota do poema "Alborada": A máis grande dificultade que achéi pra escribir esta alborada, foi o meu deseio de que saíse nun todo arregrada á música. Conseguín esto, pro foi a custa da poesía: non podía ser de outro modo, cando se dá cun aire tan estraño e tan difícile de acomodarlle letra algunha. Residencia Nos padróns de 1855 e 1856, aparece coa nai habitando dous cuartos. A partir das leis desamortizadoras, os bens eclesiásticos podían ser alugados a persoas de escasos recursos. Lecer: o Teatro-Circo Olímpico De 1849 até 1893 montouse no claustro un escenario onde se cantaba, bailaba e había sesións de circo e teatro: Rosalía participa en cando menos seis obras teatrais. 7. Costa de San Domingos Dous lugares relacionados coa morte tan presente nas súas creacións: o cemiterio de Bonaval e a capela que hoxe acolle a súa sepultura. Parque de Bonaval: antigo cemiterio No Cemiterio Xeral de Santiago, consagrado en 1847, enterran a nai en 1862, o fillo Adriano en 1876 e a filla Valentina en 1877. Igrexa de San Domingos de Bonaval: Panteón de Galegos Ilustres, maio de 1891 O Centro Galego de La Habana promove unha subscrición para erguer un mausoleo a Rosalía. A Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago, Manuel Murguía e a Asociación Rexionalista Galega pensan este panteón como un acto de exaltación patriótica. En 1891 trasladan os restos de Rosalía desde o cemiterio da Adina ao Panteón de Galegos Ilustres en Compostela: en tren de Padrón a Cornes; a Bonaval en carroza, con bandas de música e enorme xentío. A igrexa oponse á translación e nega a licenza para predicar no acto fúnebre, mais hoxe o Panteón de Galegos Ilustres é lugar de homenaxe e peregrinación. DE BALDE... Cando me poñan o hábito, se é que o levo; cando me metan na caixa, se é que a teño; cando o responso me canten, se hai con que pagalos cregos, e cando dentro da cova... ¡Que inda me leve San Pedro se só ó pensalo non río con unha risa dos deños! ¡Que enterrar, han de enterrarme anque non lles den diñeiro!...