Enterrando o papel de eternas secundarias

"O teatro é un espello do mundo, e eu quero un mundo diverso. Quero ver diferentes corpos, diferentes xéneros, diferentes perspectivas e diferentes historias que amosen que a realidade é diversa". A directora, actriz e escenógrafa Marta Pazos condensa en poucas palabras o camiño que debe seguir o mundo do teatro para ofrecer unha visión máis xusta e igualitaria. Se ben queda moito camiño por andar, parece obvio que cada vez a sociedade resulta máis tolerante coa diferenza e existe unha maior conciencia con respecto á visibilidade das minorías. Obras como Testosterona de Chévere, de temática trans, estreada xa en 2009; Anatomía dunha serea, protagonizada por Iria Pinheiro que aborda o tema da violencia obstétrica; Elisa e Marcela, creada pola compañía teatral A Panadaría sobre o matrimonio homosexual; ou Alexina B., a ópera que estrea este mes Marta Pazos, cuxa protagonista é unha persoa intersexual, mostran un maior interese pola diversidade sexual e identitaria no teatro galego. Os cambios foron posíbeis, en gran medida, a que nas últimas décadas as mulleres foron abrindo os seus propios espazos no teatro e mudando a visión coa que se trataban certas temáticas. Así, foron conseguindo desempeñar postos de traballo habitualmente reservados aos homes, comezaron a dar voz aos problemas aos que se enfrontan, e tamén a mostrarse en escena de forma real intentando afastarse dos prexuízos tradicionais e dos papeis que, case sempre, as subordinaban á figura masculina. Mais este camiño foise andado nun contexto de violencias e discriminacións que, aínda a día de hoxe, se manteñen presentes. Unha evolución lenta As loitas sociais, como o feminismo, tiveron moito que ver nesta evolución. Marta Pazos entende que hai unha maior conciencia social sobre o uso das minorías nos relatos e unha maior necesidade de posicionarse. "O teatro acompaña o que pasa na rúa; o noso traballo vese influído polos cambios sociais. Se estamos vendo unha transformación, temos a responsabilidade de trasladar esa revolución ao escenario", afirma Pazos. Este contexto permitiu que a figura das mulleres fose alcanzando un maior protagonismo nas historias e fose ocupando unha maior variedade de papeis. Con todo, este avance resulta insuficiente se non vai da man dun cambio na constitución dos equipos teatrais. "Non se trata só de protagonizar historias, senón de participar [na creación] delas. É fundamental que os equipos estean cheos de mulleres", engade a actriz e guionista Iria Pinheiro. Neste sentido, a directora, produtora e actriz da compañía teatral A Panadaría, Ailén Kendelman, asegura que a estrutura patriarcal condiciona que só se pense nas mulleres como actrices. "Existe unha fenda de xénero e cada vez se ve máis claro que debemos ocupar calquera posto de traballo [do sector]", asegura. Desde a súa experiencia, quéixase de que se identifique o seu labor unicamente co de actriz, necesitando ter que reivindicarse publicamente tamén como directora, dramaturga e produtora. "Isto é un tipo de violencia contra as mulleres, pois non se pon en valor o noso traballo", sostén. A lousa dos estereotipos Aínda que a revolución feminista estea abrindo unha porta á transformación, existe unha lousa histórica que impide a igualdade real entre xéneros no teatro. Para camiñar cara a unha equidade plena cómpre levar a cabo unha revisión interna que permita a deconstrución de comportamentos patriarcais moi asentados na sociedade. Pazos recoñece que, como sempre liderou os seus proxectos, non era consciente da influencia do machismo no seu traballo, mais asume que calquera proxecto está inserido nun sistema marcado pola ollada heteropatriarcal. Isto provoca que se sigan mantendo diversos estereotipos relacionados coa imaxe e o tipo de papeis que deben representar as mulleres. Pinheiro asegura que continúan existindo moitos tipos de discriminacións pola imaxe, tanto polo físico como pola idade. Nesta liña, Kendelman pon de manifesto como a medida que vai envellecendo, a muller ten menos posibilidades de conseguir novos papeis, e moito menos papeis de relevancia, circunstancia que non adoitan sufrir os actores masculinos. O físico da muller, ligado á xuventude e a beleza, é determinante á hora de permitir o seu acceso á escena. "Eu son gorda", mantén Kendelman, "unha muller gorda sempre ten máis difícil conseguir un papel, a non ser que o casting procure un personaxe co perfil de muller gorda". Esta situación provoca que resulte inevitábel que as circunstancias das mulleres inflúan nelas á hora de crear. Así, na compañía A Panadaría, traballan desde a perspectiva de mulleres lesbianas e bisexuais que son, con corpos variados e con diferentes inquedanzas. "Nós facemos teatro desde o noso propio exemplo, creamos a partir do que somos". Así, sempre teñen moi presentes as disidencias existentes na realidade, tanto nas identidades, como nas orientacións sexuais ou na diversidade corporal. Os estereotipos non se reducen unicamente ao físico das mulleres, senón que tamén están presentes nos papeis que estas representan. Kendelman sinala que aínda é habitual atopar na lista de personaxes dunha obra unha gran cantidade de papeis dirixidos a mulleres denominados nai de, filla de, muller de, ou mesmo prostituta. "Moitas veces as mulleres non temos nin nome", indica Kendelman. "É unha cuestión estrutural, e só se pode rachar con estas inxustizas aplicando a perspectiva feminista, se non continuaremos sendo as eternas secundarias", engade. A actriz Helena Salgueiro considera que aínda se aprecia unha presenza importante da mística da feminidade e do sentimentalismo que liga a muller coa matria. Explica que no teatro galego aínda vemos mulleres maiores caracterizadas co mandil, botas e tocando a pandeireta. "Necesitamos darlle máis protagonismo á muller e preocuparnos de como se toma ese protagonismo e con que visión, pois, se se seguen replicando as mesmas concepcións, fraco favor nos facemos", conclúe. Un compoñente de hipocrisía no teatro A presenza das mulleres nos equipos de dirección e de produción das pezas de teatro inflúe na forma na que estas son representadas nas montaxes. Pinheiro, por exemplo, considera que unha mesma obra cambia dependendo de se a dirixe un home ou unha muller. "O home, desde o seu privilexio, pode que non sexa consciente de diversas cuestións; a súa male gaze ('mirada masculina') repercute no resultado". Na teoría feminista, a male gaze é o acto de representar as mulleres e, en xeral, o mundo en calquera disciplina artística desde a perspectiva masculina e heterosexual. Así, con frecuencia, as mulleres son escenificadas como obxectos sexuais para o pracer do home espectador. Tendo isto en conta, unha obra pode transmitir valores diferentes dependendo de quen estea detrás dela. "Moitas veces cremos que unha peza é feminista porque está representada por varias mulleres, pero a dirección é chave", sostén. Esta idea tamén a comparte Salgueiro, quen asegura que o feito de vivirmos nunha sociedade patriarcal impide que as decisións sexan totalmente libres. Ambas consideran que é habitual usar o feminismo ou a figura da muller para vender, sen que exista un compromiso real detrás. Cando é unha muller quen expón nunha obra os seus problemas, manifesta un compromiso coa causa, ofrecendo en moitas ocasións o seu propio testemuño ético. Porén, se esa temática é tratada por un home "é máis complicado que haxa empatía, xa que o seu privilexio fai que fóra de escena non necesite seguir reivindicando aquilo que amosa no escenario", explica Pinheiro. Neste sentido, Pazos advirte da importancia de analizar en profundidade a forma na que se constrúen as obras teatrais, non só na elección das temáticas. "A verdadeira revolución é levar ao propio equipo o que queremos transmitir. Pouco importa o tema da obra se o proceso está contaminado por unha visión heteropatriarcal; iso é ser moi hipócrita", asegura. En xeral, desde unha perspectiva feminista do teatro, critícase a fachada de certas obras á hora de tratar temáticas sociais "por moda" e sen trasladar eses ideais ao proceso de traballo. Isto provoca que o resultado resulte un produto incoherente. "Se fago unha obra sobre ecoloxismo, sería contraditorio que en escena utilizase centos de plásticos", exemplifica Pinheiro. Levar a cabo un espectáculo feminista vai máis alá da temática ou da cantidade de mulleres presentes no escenario. Un espectáculo feminista debe implicar un cambio de estrutura, asegura Kendelman. Desta forma, a responsabilidade comeza no momento no que se escolle o elenco e o equipo de traballo. O caso de Pussy Cake A compañía de teatro Matarile estreou recentemente a súa nova obra Pussy Cake. Esta peza xoga con diversos elementos como danza, imaxes en vídeo, sonoridades concretas e unha gran presenza dos tres corpos femininos que ocupan o escenario, nun diálogo conectado coa estética pornográfica. No elenco da proposta estaba Helena Salgueiro, quen renunciou á súa participación nela por disidencias co director do espectáculo, Baltasar Patiño. Nunha carta aberta publicada na revista de teatro Erregueté, a actriz explica os motivos polos que tomou esta decisión. "Un home de 60 anos dirixe tres rapazas novas falando dun fenómeno patriarcal como é a súa mirada explorando o corpo feminino e introducindo fetichismos pornográficos", explica Salgueiro, quen critica o "festexo destas imaxes de forma superficial sen pararse a escoitar o feminismo galego". Salgueiro identifica en Pussy Cake unha visión hipócrita do director ao dar este a entender que as ideas e as decisións da obra foron tomadas polas actrices cando "é el quen a dirixe". "Avógase pola liberdade individual das persoas, pero realmente esa liberdade parte da aceptación das decisións do director", engade Salgueiro. "É puro purplewashing". Este concepto ('lavado lila') refírese ás estratexias de mercadotecnia dirixidas á promoción de persoas, produtos ou mesmo institucións apelando ao seu compromiso coa igualdade de xénero. "Non hai un compromiso nesta obra, é todo fachada", sostén. Ademais, Salgueiro critica a pretendida neutralidade do director sostendo que "os homes levan falando do corpo da muller e usando a estética do corpo feminino desde hai anos, e iso en si mesmo xa é un xuízo de valor". Se ben Baltasar Patiño prefire non posicionarse ao respecto, pois considera que non ten que xustificarse por nada. Di, en conversa con Sermos Galiza, que se trata dunha polémica inexistente, motivada pola pataleta dunha actriz que pretendía "aproveitar o meu nome para non sei que incongruencias" e cualifícaa de "ruído, cunha certa dose de mentiras e resentimento". Patiño decidiu desde hai semanas derivar todas as entrevistas ás súas actrices, ou como el as chama, "as nenas" (denominación na que el mesmo di incluírse). Desde a publicación da carta de Salgueiro, o equipo está "intentando sacar do escombro e da miseria algo positivo". "[As actrices] están máis fortes ca nunca e as actuacións están sendo moito máis potentes", mantén o director; "isto valeunos para recollernos e ter aínda máis claro por que facemos isto". Patiño describe a súa obra como unha performance moi empoderante para as mulleres que aparecen nela. "Eu son só unha ferramenta para que as tres mulleres se expresen", asegura. Tendo en conta a estética da peza, Salgueiro pregúntase "por que só nos sentimos empoderadas con imaxes sexualizadas" e, afirma que "como audiencia non me pareceu unha visión empoderante". Salgueiro, que adoita realizar un emprego radical do seu corpo nas súas performances, nas que non faltan espidos integrais, autolesións ou manifestacións de violencia, non comparte a visión de Patiño: "Uso o meu corpo de forma visceral, para expresarme, pero non de maneira sexual ou estética", acrecenta, facendo unha comparación co uso dos corpos femininos en Pussy Cake. "Está moi ben ter ganas de falar, pero ás veces cómpre escoitar máis do que falamos", engade Salgueiro; "é preciso admitir que cometemos erros".