En serie: pasado e futuro da ficción por capítulos

Se, após o nacemento do cinema e a súa popularización, o século XIX viuse dominado polos filmes, o XXI, cando menos nos seus comezos, parece chamado a ser o da ficción seriada. A evolución nas formas de ver (ou consumir) series –que xa non só de televisión, ollo!– mudou moito desde os comezos desta tipoloxía de narrativa por capítulos, herdeira, non o esquezamos, das novelas por entregas que autores como Charles Dickens publicaban xa no século XIX. Aínda que a Galiza, polas peculiaridades históricas que marcaron o serodio nacemento da súa televisión pública, viviu con demora a entrada deste tipo de produción propia, tivo unha importancia que non cómpre deixar de lado no desenvolvemento do audiovisual galego. Se falamos de ficción serial en galego, temos que vencellala inevitabelmente á TVG. Pero malia ser xa un formato plenamente consolidado na altura da súa creación, en 1985, non foi até os 90 que xurdiron as primeiras series en galego, se ben antes xa escoitaramos grandes clásicos dobrados á nosa lingua, como Magnum, Dallas, ou Bonanza. No Estado, a Lei de televisión privada aprobouse en 1988 co nacemento en 1990 de Antena 3, Telecinco e Canal +. Para se nutriren de contidos, a compra de dereitos de ficcións estadounidenses foi unha das opcións máis económicas para estas canles privadas, e tamén para as públicas co gallo de lles facer fronte. Logo, a "moda" da década dos 90 que levou á substitución desa produción norteamericana por series nacionais, que se consolidaron como alicerce da programación do prime time, quer a nivel estatal quer na propia Galiza, segundo indicaba o investigador Marcelo Martínez Hermida nun estudo publicado en Grial. Aquí, ademais, o nacemento desa ficción seriada resulta fundamental dentro dos obxectivos de normalización lingüística cos que naceu a propia canle pública. "Houbo un antes e un despois cando a TVG comezou a apostar nese tipo de produtos", sinala o produtor Alfonso Branco, quen medrou no audiovisual precisamente vencellado a series históricas como Mareas Vivas, Terra de Miranda, As leis de Celavella, Padre Casares ou Matalobos. Ademais, vén de se converter no primeiro galego en formar parte da International Academy of Television Arts &amp; Sciences, a maior organización de empresas de produción, distribución e radiodifusión do mundo, como unha das cabezas de Portocabo, xunto ao tamén produtor e guionista Pepe Coira. As series foron o "o punto de inflexión e o principal motor da nosa industria", di Branco. Nutrida coa xente do teatro, propiciou a creación dun star system de pequena escala e contribuíu a consolidar a profesión actoral, así como moitas outras dependentes do sector. Antonio Durán "Morris" lembra estes primeiros momentos como moi "ilusionantes" e lamenta que a día de hoxe se teña perdido en boa medida o apoio. "Date conta que daquela se emitían dúas ou tres ficcións semanalmente, agora non hai o mesmo interese", comenta. Sexa por falta de vontade ou outros motivos, a produción de ficción desde os anos máis doces foi caendo ao tempo que medraban multitude de produtoras, de maior ou menor dimensión, que hoxe se adaptan a diferentes fórmulas e dinámicas derivadas do impacto de internet e as novas fórmulas de produción. 1. Pratos Combinados Aicónica Pratos Combinados foi unha das primeiras series en galego, aínda que non a inaugural. A Familia Pita, que adoita sinalarse como a primeira, tampouco pode cargar con todo o mérito, pois o precursor da ficción por capítulos en galego colócase integrada nun programa de variedades tras o que se atopaba Xaime Fandiño, Velaí, no que Suso de Toro guionizaba un apartado que se chamaba Urxencias. Ese foi o auténtico xermolo. Porén, Pratos Combinados conseguiu algo insólito ao se transformar no primeiro grande éxito da ficción propia da canle. As personaxes e frases como "isto é un escándalo, Pereira" infiltráronse no imaxinario colectivo de varias xeracións. O propio Morris, como un dos protagonistas, reivindica ademais o complexo engadido de facer triunfar o formato da comedia de situación, algo que non é doado. Co Bar Suízo como escenario, as tramas desta primeira sitcom galega seguen a Miro Pereira e a súa compañeira Balbina Santos, retornados da emigración en Suíza, ao que acompañan personaxes como o irmán dela (Antón), o quiosqueiro Tuto, o repartidor Paspallás, o padre Nicanor ou o avogado Pedro Barreiro. Emitida entre 1995 e 2006, foi creada e dirixida por Xosé Cermeño e suma por volta de 300 capítulos polos que desfilaron actores moi recoñecidos, como os falecidos Ernesto Chao e Xosé Manuel Olveira "Pico", ou aínda en activo, como Mabel Rivera, Sergio Pazos, Cristina Castaño, María Castro, Josito Porto, María Bouzas... Ademais dese numeroso cómputo de anécdotas e frases, podemos tirar dúas grandes ensinanzas da súa longa: o desconcertante que pode resultar para o público a substitución na ficción dunha personaxe sen xustificar e as dificultades que pode atopar un actor por ficar asociado de maneira perpetua a unha personaxe, con continuas reposicións que chegan até a actualidade, pois a serie foi recuperada como alternativa de ocio durante o confinamento. 2. Mareas Vivas C on Mareas Vivas chegou o boom do audiovisual galego. Producida por Voz Audiovisual e Zopilote, nas súas emisións entre 1999 e 2003 chegou a acadar, nalgúns capítulos, até 50% de audiencia, unha taxa insólita mesmo a nivel europeo, cando a día de hoxe 12% se considera un bo dato. Morris destaca a "fidelización" que conseguiu, con personaxes e historias que, por proximidade ou outros motivos, conseguiran conectar moi ben coa audiencia nacional. A isto ben puido axudar o uso da variante dialectal do galego de Portozás, baseado na fala da Costa da Morte. Era a primeira vez que a gheada e o seseo se vían lexitimados na televisión galega. Ambientada na vila mariñeira ficticia de Portozás, conta a vida cotiá da veciñanza e os sucesos que rompen a tranquilidade coa chegada do xuíz Andrés, interpretado por Luis Tosar, ao modo de Doutor en Alaska, segundo ten confesado o creador, Antón Reixa. Aínda que o protagonismo recaía nas primeiras tempadas sobre el e María (Isabel Branco), trátase dunha serie coral, cun elenco amplo no que se incluían carismáticas personaxes que gozaron do agarimo do público, como o percebeiro Currás (Miguel de Lira), a alcaldesa Celia Rei (Mela Casal), o cacique Couto (Tuto Vázquez) ou o taberneiro Petróleo (Luís Zahera). Para algunhas intérpretes, mesmo serviu de trampolín ao sistema estatal, como foi o caso de Tosar. Aínda que moitas das tramas tiñan un marcado carácter costumista, algúns dos arcos que mantiveron en desacougo durante semanas a audiencia foron temas moito menos alegres, nos que había espazo até para a crítica social. Logo de Mareas Vivas, o audiovisual comezou a verse como unha industria, coa aparición de moitas novas produtoras. 3. Rías Baixas A serie de Continental TV e Zénit TV Rías Baixas emitiuse na TVG durante seis tempadas, entre 2000 e 2005 cun total de 191 episodios de 60 minutos de duración cada un. Ambientada na Comarca do Salnés, Rías Baixas conta a historia dunha poderosa saga familiar, os Lantaño, propietarios de adegas e viñedos. Un Falcon Crest galego no que a personaxe externa de Gloria Leiro, chegada a Cambados desde a Arxentina, destapa os conflitos ocultos da dinastía. Adaptación dunha serie catalá, Branco destaca este produto pola súa grande permanencia no tempo, que xerou unha enorme fidelidade da audiencia cunha estrutura de culebrón, unha característica moi degoirada polas canles e que remite ao propio nacemento da ficción seriada vencellada á publicidade. 4. Terra de Miranda Terra de Miranda é unha serie feita por Zopilote e Voz Audiovisual para a Televisión de Galicia, cos exteriores gravados en Mondoñedo e Aranga. Comezou a emitirse en 2001 e chegou até as 7 tempadas. Fechou o seu percorrido na pequena pantalla en 2007 cunha media de 150.000 espectadores no seu último tramo. O detonante da narrativa é a chegada a unha vila da Galiza interior da veterinaria Carmela, cos seus dous fillos pequenos, para esquecer a súa separación. Porén, coa xubilación próxima do seu tío Afonso, interpretado por Farruco, tamén veterinario, decide quedar e facerse cargo do posto que deixa vacante. A peculiar personaxe narradora do carteiro (César Cambeiro) introducíanos semana tras semana nun universo coral centrado nas problemáticas cotiás das habitantes da vila. 5. As leis de Celavella Adisrupción de produtos audiovisuais como As leis de Celavella merece unha mención destacada, polo seu potencial singular. Trátase da primeira serie de intriga ambientada na Galiza de comezos do século XX, que retrata desde o costumismo unha historia que se mestura co xénero detectivesco nas andainas do avogado Pablo Veiga, convertido nunha sorte de investigador privado que, coa axuda da pantasma de Belisario e da súa secretaria Matilde, remexe nos misterios da veciñanza e do seu propio pasado familiar. Emitida entre 2004 e 2006, "chegou nun momento no que xa se tiñan feito moitos formatos e demostrou que se podían desenvolver produtos máis arriscados, máis alá da comedia e do melodrama", opina Branco. 6. Libro de Familia Tamén do rural falaba Libro de Familia. Ambientada nos anos 60, esta crónica da sociedade do franquismo mestura tramas de amor, humor e poder que entre 2005 e 2013 sumaron até 22 tempadas que retorceron o argumento ao borde da telenovela, afastado en todo caso dunha ollada crítica, aínda que se esbozaban temas como os abusos do caciquismo e a aparición das cooperativas na transformación do agro. Os escenarios son os desa Santalla que, como titulaba o seu primeiro capítulo, "non sae no mapa". A serie retrata tres familias de diferente estrato social e as loitas na aldea. Os Cabanas, labradores de toda a vida e propietarios dun ultramarinos, conviven cos Lamela, saga de caciques que ten contas pendentes cos Freire, indianos que regresan da emigración logo de amasar fortuna en Venezuela. Entre 2005 e 2007 foi o espazo máis visto da TVG, mais após tres anos asumindo o liderado, na tempada de 2008-2009 perdeu peso en favor de Padre Casares, outra serie que conseguiu cativar o público da Galega. Xa rematada a súa emisión, desencadeou un dos poucos spin off que atopamos no audiovisual galego. Pazo de Familia seguiu entre 2014 e 2018 as vivencias de catro das personaxes que abandonan Santalla para entrar ao servizo na luxosa mansión dos Pardo Veiga. 7. Matalobos Con Matalobos volvemos ao exterior mariñeiro, entre a vila e a capital, e co tema do narcotráfico –tan popular agora logo do enorme éxito da produción de Fariña a nivel estatal– no foco. Ao longo de cinco tempadas (2009 -2013) a serie segue a historia dos Matalobos, unha familia asentada na costa que ten como principal fonte de ingresos o negocio das drogas. Suspense, drama e acción irmandan nun produto insólito até o momento que, para alén de na casa, foi recoñecida en Europa co premio Circom á Mellor Ficción de Televisión, outorgado pola asociación de televisións públicas rexionais europeas. Branco destaca Matalobos entre as máis recentes, pois supuxo "ese novo xiro" que Padre Casares ou Serramoura, aínda sendo moi relevantes, non supuxeron, pois "pasaron por sitios que outras series transitaran". Matalobos tamén demostrou que se podía facer "drama realista, duro e nada compracente, e non só comedias". Morris apunta ademais que conseguiu chegar a un público até daquela non tan apegado á TVG. 8. Serramoura Continuando a fórmula, Voz Audiovisual desenvolve un thriller rural que desde 2014 segue hoxe en antena, con tímidas apostas en buscarlle substituta coa recente A estiba, que non pareceu acabar de asentar. Serramoura parte do achado dunha moza brutalmente asasinada no monte da vila que dá nome á serie, feito que altera a tranquilidade dun lugar no que destaca a potente industria da madeira. Para traballar no caso chega Diego Bazán, un investigador de métodos agresivos que choca coa sarxento local, Marga Neira. A vítima sabía de máis sobre as loitas de poder entre os Fiúza e os Soutelo, as familias máis poderosas de Serramoura. En 2016 a canle rusa AXN Sci-Fi emitiu a serie. 9. O sabor da Margaridas Seguindo co thriller, CTV deu a sorpresa ao converter O sabor das margaridas, primeira serie en galego distribuída por Netflix, nunha das máis vistas do catálogo de Reino Unido e Irlanda, onde conseguiu situarse no sétimo posto das producións en lingua non inglesa. Após estrearse en 2018 na TVG, a acollida internacional do streaming en 2019 foi tan boa que motivou a confirmación dunha segunda tempada, que viu recentemente a luz na TVG en marzo de 2020. O éxito fóra probabelmente se deba a un formato consolidado de intriga policial. Ambientada en 2010, a historia trasládanos a unha vila illada do interior, na véspera da chegada do Papa Bieito XVI a Compostela. Unha moza conflitiva, Marta Labrada, é secuestrada. Rosa Vargas é a axente de policía encargada da investigación dun caso que a leva a destapar unha serie de crimes que permaneceran ocultos "onde nunca pasa nada". 10. Auga Seca Un rapaz portugués, Paulo Duarte, aparece morto no porto de Vigo. En aparencia, suicidouse, mais a súa irmá Teresa négase a crelo e trasládase a cidade olívica desde Lisboa para investigar o acontecido, coa axuda do seu padriño, Mauro Galdón, un importante empresario e propietario da corporación onde traballaba o mozo. Co fondo do tráfico de armas e o mundo dos negocios, Auga Seca é un novo capítulo da colaboración luso-galega entre TVG e RTP, encarnada pola coprodución de Portocabo e SPi. Esta fórmula colaborativa, no ADN de Portocabo, atopou en Portugal un aliado perfecto, por cultura e proximidade, "era unha rareza que non pasara antes", comenta Branco. Ademais, Auga Seca converteuse na primeira serie galega en se facer oco na oferta da plataforma dixital HBO, se ben a anterior proposta desta alianza, Vidago Palace, maioritariamente en portugués, pasará tamén ao catálogo o 31 de maio. A entrada nas plataformas marca unha nova etapa do mercado audiovisual. Mudan as formas de consumo e de exhibición e, segundo demostran os últimos casos mencionados, a presenza da lingua galega vólvese máis doada. "Netflix, HBO ou Movistar+ contribuíron a algo que as canles convencionais e os produtores non conseguiramos romper antes: os límites do idioma", explica Branco. Afacerse a consumir en versión orixinal produtos doutros territorios "socializou moito o consumo", di, polo que agora é posíbel "vender a máis compradores", desaparece o límite de "en galego só para Galiza, pois hai un vehículo para que o idioma poida circular máis alá do que tiñamos até agora, que era TVG".