Democratizármonos coa arte: 30 anos de Belas Artes na Galiza

É decembro de 1992 e en Pontevedra está a chover. As forzas vivas e autoridades municipais asisten nun edificio de corte neoclásico, castrense, a un acto protocolario no aínda Cuartel de San Fernando, unha construción na rúa da Maestranza, con vistas á Alameda da cidade e onde a veciñanza pode contemplar un dos solpores urbanos máis fermosos do país. Os militares abandonan un soar que decidiu cambiar os fusís polo lume creativo nunha desamortización que xa se producira noutros emprazamentos como o propio Parlamento da Galiza, un ano antes, cando o antigo cuartel militar, antes facultade de Veterinaria, acolleu a sede lexislativa galega ou, tamén, o caso do Marco, en Vigo, antigo cárcere e sede de xulgados, reformado e aberto finalmente en 2002. A nova Universidade de Vigo, nada ao amparo da Lei 11/1989, aprobada polo Goberno tripartito de González Laxe, decidira levar a súa recentemente creada facultade de Belas Artes e un edificio que, coa reforma executada polo arquitecto César Portela, acabaría por ter moita máis luz e amplitude que a súa primeira situación, nunha imprenta que hoxe forma parte dun dos espazos do museo provincial da cidade. Os anos 90 na Galiza, nunha época de cambios e velocidade para o sector cultural, tamén precisaba un almeiro creativo co pincel, a tinta, o lapis e o cicel na man. En 1991, hai xa 30 anos, as primeiras aulas impartíanse á luz do público, no Teatro Principal da boa vila. Pasouse moito frío nun primeiro traslado onde, contan os ex alumnos Vicente Blanco e Salvador Cidrás, houbo protestas do alumnado debido á falta de planificación inicial respecto de espazos "insalobres e insuficientes", recordan. Cidrás, da primeira promoción, destaca a mestura de estudantado acabado de saír do COU con aqueles xa maiores, ademais do clima de reivindicación por uns estudos dignos onde "o artista Laxeiro fixo unha sorte de pancarta, 'Un berro por Belas Artes', coa súa iconografía, co estudantado como protagonista. Tivemos que facer presión, conseguimos que ampliaran o espazo no patio da Deputación, que logo foi sede das bienais de arte de Pontevedra. Estábase a parchear unha situación que logo xa entrou en normalidade co traslado ao antigo cuartel". "Desde o neoliberalismo todo é máis perverso, queren unha cidadanía mansa. Vemos que as follas sobre o coñecemento natural só tratan monocultivos de eucaliptos, por exemplo. Dise que impartimos unha educación ideoloxizada, mais dar unha educación técnica ten tamén unha profunda carga ideolóxica", declara VicenteBlanco. Ambos os artistas, recoñecidos por bolsas como a Botín, a Fenosa ou a Endesa, son hoxe profesores da área de Expresión Plástica da Universidade de Santiago de Compostela (USC), na Facultade de Formación de Profesorado de Lugo, e poñen o acento na falta dunha educación artística que cuestione e que fomente a creatividade no alumnado de infantil e primaria: "O problema co que nos atopamos ao chegar á educación foi a relación do neno con técnicas meramente reprodutivas, con fichas e manualidades, estudamos sobre como deconstruír iso. Quixemos facer todo o contrario ao decorar unha aula ou facer guindastres con paus de madeira. Fixemos unha especie de exercicios prácticos que funcionaban como unha máquina da verdade, evidenciando todo o que o alumnado traía consigo", relata Cidrás. Ambos os artistas publicaron na editorial Kalandraka, en 2019, o libro Educar a través da arte, cara a unha escola imaxinada, nomeado na Gala do Libro Galego de 2020, na categoría de Ensaio, onde contan a súa experiencia e o seu modelo de ensino nas aulas: "propomos actividades para reconducir e reformular a metodoloxía creativa, arte como forma de emancipación, como forma de liberarnos e sermos críticos ante as desigualdades", explica Salvador. Os profesores denuncian "unha falta de educación respecto do estético" no ensino galego e español que afecta á nosa propia percepción do espazo: "Desde o neoliberalismo todo é máis perverso, queren unha cidadanía mansa. Vemos que as follas sobre o coñecemento natural só tratan monocultivos de eucaliptos, por exemplo. Dise que impartimos unha educación ideoloxizada, mais dar unha educación técnica ten tamén unha profunda carga ideolóxica. Combatemos o relato único para ofrecer diversidade. Hai vontade de mestres e mestras para producir este cambio, pero teñen que acompañalo todos", aclara Blanco. Podemos atopar traballo destes dous artistas noutro lugar de creación nado a xeito de homenaxe e como escusa para a reflexión, o proxecto e intervención Cultivando Incertezas. Reformular o espazo / Chocar a mirada, que se puido ver até finais de maio no Centro Galego de Arte Contemporánea (CGAC), en Compostela. Unha iniciativa comisariada polo poeta e artista plástico Ángel Cerviño, que destaca da mostra dúas liñas de traballo das que "unha é amosar o labor dos artistas saídos da facultade; outra, investigar como amosar que o feito de inaugurarse no ano 90 marcou un antes e un despois para o conxunto do sistema artístico galego. Fixéronse unha morea de eventos, discusións, mesas redondas e actos paralelos coa situación e contexto dese feito", describe o comisario. Un contexto de 30 anos, explica Cerviño, onde pasaron 3.000 artistas pola facultade, "polo que a escolma é difícil e incompleta, impórtanos o debate". "Unha característica peculiar desta facultade é que foi a última en montarse, todos os profesores chegados eran moi novos, artistas, unha marea de sangue nova. A iso sumouse moitísimo apoio institucional e xurdiu alí un potencial importantísimo", explica Ángel Cerviño A respecto do feito de dotar Galiza dunha institución deste tipo, o artista pon o foco na posibilidade de achegar ao país as novas correntes estéticas que estaban a darse no panorama estatal e internacional: "Unha característica peculiar desta facultade é que foi a última en montarse, todos os profesores chegados eran moi novos, artistas, unha marea de sangue nova. A iso sumouse moitísimo apoio institucional e xurdiu alí un potencial importantísimo". O artista destaca o "fío" que une estes 30 anos de traxectoria, unha sorte de "harmonía", describe, onde "vemos obras moi distintas de tempos moi distintos, e teñen unha sinerxía e entoamento semellantes. Hai un espírito entre si que fai que as obras dialoguen. Teñen 15 ou 20 anos de diferenza, hai vídeos, instalacións, esculturas… e ves que hai unha coherencia". Un dos eidos que tamén se analizaba na mostra é a colisión do concepto tradicional de creación artística coas narrativas transmedia, o hipermedia e o modo globalizado de comunicar a través de soportes distintos, variados, con diálogo entre si. Unha das realidades da arte do século XXI, que xa comeza a finais do XX, é a profunda relación entre disciplinas onde o papel mediático e audiovisual ten cada vez máis presenza: "parece un cambio radical, pero volvendo a mirada á historia ves que estas crises xa sucederon antes, parecía que coa fotografía remataba a pintura e co cine acababa o teatro. Ves que todo isto promove unha masificación e colectivización do espazo artístico, unha democratización. Hoxe o espazo xa non é para unha elite, xa non é un espazo fechado, está aberto", sostén o artista, que destaca o papel de investigadores como Natalia Poncela e Miguel Anxo Rodríguez, coordinadores, respectivamente do proxecto Aula Aberta e das mesas redondas ao redor da exposición. Poncela, historiadora e crítica da arte, reclama un papel moito máis activo dos museos galegos en divulgar e dar a coñecer ao público de modo interactivo e dialogado o que se fai e se produce en institucións públicas como a propia facultade de Belas Artes: "Os espazos de mediación artística son espazos vivos e construtivos, a avaliación non pode circunscribirse a visitas guiadas nun museo. As institucións artísticas deben facer programas públicos onde se integren espazos como este de forma híbrida, expositiva e analítica. Ves as propostas artísticas, ves a investigación detrás, ves as obras deses artistas en formación, ves as escolmas, ves os grupos de investigación e as súas achegas nun espazo de mediación entre o contido e o público". A crítica destaca a efervescencia dos 90 para un ecosistema propicio para o movemento dentro da arte galega coa creación da licenciatura en Historia da Arte ou o propio CGAC, desde onde se fai esta revisión. Póñense en práctica naqueles anos unha serie de institucións, moitas delas, o caso do Macuf, en Coruña, "hoxe desmantelado", di a historiadora, como as redes da fundación Caixa Galicia, "se miramos do ano 2021 cara a atrás tampouco podes deixar de entender ese contexto", recalca Poncela. A historiadora destaca a inclusión, no ano 2000, do Mestrado Universitario en Deseño e Dirección Creativa de Moda, o Esdemga. O actual plan de estudos "diminuíu totalmente as horas presenciais do profesorado", denuncia a crítica Natalia Poncela, "que non é problema só da facultade, é o que está a ocorrer na universidade en xeral". Belas Artes forneceuse, na súa apertura, de gran parte de profesorado formado fóra, explica Poncela: "un profesorado formado en Salamanca, Euskadi, Madrid, algúns deses profesores e profesoras tiñan vencello coa Galiza, outros non. O plan de estudos que se instaura na facultade na inauguración é un plan importado da facultade de Salamanca. Despois hai un segundo plan de estudos, con poucos anos, e logo o adaptado ao Plan Boloña. Analizando eses plans de estudos albiscamos currículos e itinerarios que estaban na facultade e poden continuar". A historiadora destaca a inclusión, no ano 2000, do Mestrado Universitario en Deseño e Dirección Creativa de Moda, o Esdemga. O actual plan de estudos "diminuíu totalmente as horas presenciais do profesorado", denuncia a crítica, "que non é problema só da facultade, é o que está a ocorrer na universidade en xeral". No positivo destaca o concepto do Traballo de Fin de Grao, onde ela formou parte de varios tribunais: "Cando se fan estas exposicións de fin de carreira están nunha sala, nun espazo cun contexto, co cal é un esforzo importante". O caso da Banda Deseñada Mais tamén hai voces que denuncian un afastamento da facultade do popular e da arte nas súas vertentes menos académicas ou clásicas para chegar a grandes públicos. É o caso de Kiko Da Silva, un dos ilustradores de banda deseñada máis recoñecidos do país, creador da Escola Profesional de Banda Deseñada e Ilustración Garaxe Hermético. O artista, con recoñecementos como o Premio de Banda Deseñada Castelao, da Deputación da Coruña, nunca foi chamado, comenta, a dar unha charla ou participar nalgún evento da facultade. Da Silva destaca que unha das cousas que máis lle sorprendeu ao chegar alá como alumno "foi o trato que recibiamos as persoas que nos gustaba a ilustración ou a banda deseñada", denuncia, "case nos puñan unha cruz enriba e pasabamos a ser de terceira rexional. Non consideran o cómic e a ilustración unha arte, polo que se queres facer a túa obra por esas canles valo ter moi difícil na facultade". Xosé Manuel Buxán, que destaca que "o saldo destes 30 anos non pode deixar de ser positivo" cunha facultade sen a cal, sostén, non se podería entender o sector artístico galego na actualidade, mais recoñece cambios a aplicar no futuro plan de estudos, en proceso de reforma Ante as críticas responde o actual decano de Belas Artes, Xosé Manuel Buxán, que destaca que "o saldo destes 30 anos non pode deixar de ser positivo" cunha facultade sen a cal, sostén, non se podería entender o sector artístico galego na actualidade, mais recoñece cambios a aplicar no futuro plan de estudos, en proceso de reforma: "neste momento a titulación é algo que temos que estudar e reformulármonos. Belas Artes foi ao longo de todos estes anos unha fábrica de xestores culturais, xente que traballa na animación gráfica, de cineastas… Ás veces é mellor ter unha mirada ampla e xeralista e despois xa chegarán esas especializacións. Ás veces son mellores contidos troncais importantes que logo van nutrir os teus traballos posteriores máis que unha especialización excesiva", resume o decano. Pola súa banda, Da Silva atribúe esta actitude ao "descoñemento" de parte do profesorado nunha facultade "dividida e fechada sobre si mesma". "Na miña época de estudante rexeitábase o graffiti e agora desde Banksy ninguén o rexeita como expresión artística. Levei unha sorpresa, supúñase que era a facultade máis nova e moderna do Estado". Da Silva asegura que, se ben topou con moi bos ensinantes, tamén deu no camiño con "profesores que nos dicían que foramos expondo os nosos traballos mentres quedabamos sós na aula e eles ían ao bar ou ao despacho", lembra, "era unha situación descorazonadora, queriamos que nos ensinasen. Considero que nunha carreira artística estas situacións non deberían suceder. Isto non é chapar ou estudar só por libros, isto é aprender a traballar, de falar, de darlle voltas a cuestións artísticas", recalca Da Silva, que pon a súa atención ao redor dun centro que "precisa, para mellorar, saber ensinar como funciona o oficio, como vender o teu traballo, como funciona o sector. Saíron propostas de xente da facultade moi interesantes, como a xente de Rei Zentolo, compañeiros meus da carreira, e non se lles ten en conta como exemplo porque fan ilustracións en camisetas", denuncia o artista. Buxán, pola súa banda, incide en que a liña seguida até o momento "deu moi bos resultados nestes 30 anos, temos xente comisariando exposicións e traballando en todos os sectores, non somos unha facultade anquilosada e excesivamente académica, somos unha facultade moderna e a pé da rúa".