Danzas brancas: bailar nos ecos do antano

Este ano, en pleno confinamento, chegaba a nova de que a Xunta, escoitando o pobo, pretendía reelaborar o texto de declaración do baile tradicional galego como Ben de Interese Cultural, un paso previo para presentar a súa candidatura á categoría de patrimonio inmaterial da humanidade. Ante a aclamación popular da comunidade portadora, decidiuse, entre outras mudanzas, incluír tamén as danzas na redacción, xunto ao baile en unión indivisíbel coa música. Porén, é probábel que unha gran parte da poboación considere as verbas baile e danza case como sinónimos, ignorando a diferenza entre estas dúas expresións do noso acervo. O baile, por unha banda, enténdese como manifestación cultural espontánea e improvisada. Pola contra, a danza adquire unha dimensión máis litúrxica que fai que só se interprete en datas e momentos moi concretos, dunha forma máis pautada e cunha coreografía ensaiada, preparada. Falamos, por exemplo, das danzas de reis, das de damas e galáns, ou das de espadas, por ofrecer algúns exemplos que a etnografía máis coñecida pode sacar á luz. Orixes incertas As súas orixes espertan múltiples hipóteses, pois os datos anteriores aos séculos XV e XVI non ofrecen moita información sobre aspectos como a coreografía, os pasos ou as músicas que permitan rastrexar con certeza o seu nacemento, segundo apunta o musicólogo Luis Costa nalgúns dos seus artigos. As pegadas que se poden atopar nos rexistros limítanse a mencións, parte, por exemplo, de fontes eclesiásticas na Idade Media, que condenan as danzas propias de prácticas precristiás, sobreviventes pagás dos ritos de maio, do lume ou do culto lunar, que partillan elementos con outras danzas rituais da Península. Nelas aprécianse tamén as "conexións formais" (vestido, útiles de baile...) ou simbólicas (cocas, tarastas...) co resto de Europa. Atendendo ás danzas que se conservaron na Galiza, Costa traza unha distinción, comunmente aceptada, entre as gremiais e as que se presumen de carácter máis arcaico. A orixe das primeiras asóciase aos séculos XV e XVI, vencelladas ás obrigas de participación dos gremios nas festividades do Corpus Christi en Santiago e outras cidades. Todas elas teñen ademais en común o uso dunha vestimenta bastante semellante, que enlazan mesmo coas empregadas noutros lugares da Península –se ben é certo que estas roupas sufriron mudanzas ao longo do tempo. Haxa ou non un proceso de recuperación, cómpre ter en conta as propias mudanzas que as danzas deberon presentar ao longo do tempo No caso dos homes, componse normalmente de camisa e pantalón brancos, pano de cor ao pescozo, faixa na cintura ou bandas de mantón cruzadas sobre o peito, e distintos tipos de sombreiros engalanados con plumas ou cintas. Portan tamén normalmente vistosas xoias. As mulleres, ou homes travestidos en moitas ocasións, levan saias de cores, ou brancas ás veces, panos de seda, mantóns e sombreiros adornados con fitas e flores. Mais cómpre puntualizar que, como correspondía ao carácter gremial das danzas, eran normalmente os homes os que as levaban a cabo e elas só participan nalgunhas moi concretas: as de cintas e as de damas e galáns (non sempre). Nalgunhas danzas a supervivencia de elementos precristiáns vólvese máis evidente. É o caso da tarasca ou coca, unha representación dun monstro acuático que o cristianismo asimilaría fagocitado por Lucifer. A figura, asociada tamén á dunha serpe ou dragón, desfilaba coas procesións do Corpus, polas rúas, entre as danzas en varios casos. O de Redondela resulta probabelmente o máis coñecido, cunha curiosa lenda por detrás. Contan que nas profundidades da enseada de San Simón habitaba un dragón, coñecido xustamente como a Coca. O monstro tiña atemorizadas as habitantes de vila, pois de vez en cando aproximábase para raptar unha nena. Un día, un grupo de mariñeiros fíxolle fronte e conseguiu abatelo. O triunfo chega á actualidade en forma de danza. Os 25 mozos de branco que escenifican a coreografía das espadas representan estes heroes, que logo de matar a Coca bailaron ao seu redor para celebrar a vitoria. As farsas Para alén de todos estes escenarios míticos que se atopan detrás das coreografías, tamén con certa frecuencia as danzas aparecen ligadas ás farsas, que representan algunha escena dramática. Ademais de combates de espadas simulados, en Ribadavia, por exemplo, aparece unha fórmula singular que bota á rúa a becha, unha representación da loita de San Xurxo e o dragón, tema habitual noutros lugares de Europa, que pode igualmente relacionarse coa Coca. Implicación da veciñanza O mantemento deste patrimonio inmaterial non sería posíbel sen a implicación da veciñanza de cada un destes e moitos outros lugares, que fai un esforzo aínda pouco recoñecido por conservar vivas estes movementos que emanan do antano, ou mesmo por traelos de novo ao presente. E é que non sempre se mantivo intacta a tradición. Un exemplo atopámolo coas danzas de San Sebastián de Aldán, San Roque do Hío e Santa María de Darbo, no Morrazo. Bailáronse de maneira ininterrompida agás no caso da última, que sufriu unha parada desde a década dos anos 30, previa á guerra civil española, até 1986. A recuperación levouse a cabo "con implicación da veciñanza, sobre todo", explica Miguel Sotelo, director artístico de Peis D'Hos (O Morrazo). "Houbo unha asociación que participou e tiveron a sorte de atopar unha persoa que tiña feitas anotacións da danza, de cando aínda se bailaba", conta. A continuidade das outras dúas xerou unha inquedanza sobre a danza desaparecida e, en 1984 constitúese a Asociación Cultural Lembranzas da Ría, da man de Xosé Menduíña Bastón e Margarita Turnes, con moitas outras mans, que conseguiron achegarse ao que esta tería sido. Segundo comenta Sotelo, estas tres danzas son bastante parecidas: "Diferéncianse sobre todo das outras danzas brancas na disposición en tres filas, dúas de cinco homes e unha de cinco mulleres no medio, cun guía á fronte. Van con gaita e caixa na música". As tres teñen unha parte de danza e contradanza, co guía marcando os movementos das filas ao longo do baile. Transformacións Con todo, haxa ou non un proceso de recuperación, cómpre ter en conta as propias mudanzas que estas formas deberon presentar ao longo do tempo. Os cambios afectan a múltiples aspectos, por diferentes causas. As melodías, por exemplo, poden variar por iniciativa dos músicos, ou a indumentaria pola dificultade de acceso a determinadas prendas que se tiñan no seu día, así como pola uniformación das agrupacións folclóricas. A simplificación dalgúns pasos ou deturpación e cambio por outros máis identificábeis no contexto desas agrupacións, xunto coa supresión de movementos para acurtar a duración da danza, son outros dos principais puntos de modificación. Danzas de espadas É un dos casos máis amplamente documentados en Europa, xa desde a antigüidade. Na Galiza mantense en moitas vilas e cidades até o século XIX. Logo dese momento, só sobrevive en sitios moi concretos, como Redondela. Alí, entre o son das gaitas e o repenicar das castañolas que levan os propios danzantes, bailan 24 mariñeiros –hoxe non importa a profesión dos participantes, mais cómpre marcar o carácter gremial da orixe– portando espadas, e un guía, que mostra as figuras que os demais executan deseguido. O baile remata cando os danzantes botan flores que levan gardadas no peito á virxe. Mais esta coreografía, curiosamente, intégrase dentro dunha serie de celebracións máis ampla que semella deixar ver a raíz pagá das danzas, como veremos máis adiante. As interpretacións aparecen de maneira parecida noutros lugares, con pequenas mudanzas. En Pontevedra, por exemplo, usan garrotes en troques de espadas. En Marín as danzas toman a rúa polo San Miguel e en Betanzos, en vez dos mariñeiros, organizábana os labradores -vila que, por certo, destaca polo mantemento doutras tres danzas gremiais: mariñeiros, zapateiros e xastres ou alfaiates. Danzas de paus Tamén con orixes antigas e estendida pola Península, na coreografía das danzas de paus participan entre oito e 16 danzantes, que levan un bastón dun medio metro de longo, suxeito ao pulso con cintas. Á cabeza de cada fila colócase o guía, e pode ademais haber unha personaxe grotesca, como o rabelo, que en Asturias se chama bascacheiro e en Salamanca zamarrón. Xuvencos, no concello de Boborás, conserva un dos exemplos máis salientábeis. A danza, segundo recolle o volume Danzas Gremiais e Procesionais da Provincia de Ourense, editado pola Deputación, fai parte da chamada Festa das Mudaciós, que a parroquia homónima celebra cada ano e que, honrando o seu nome, consiste basicamente nun "intercambio ou mudanza das imaxes da Virxe de Xuvencos e a de Santa Isabel, desde a igrexa parroquial de Xuvencos até a capela de Boborás e viceversa". Isto acontece o segundo domingo do mes de maio para inverter a operación o domingo seguinte. O ritual está fortemente ligado á figura protectora da virxe sobre os animais domésticos. A danza tiña lugar durante o retorno a Xuvencos, só cada catro ou cinco anos, aínda que se descoñecen as razóns. Crese que pode ter relación coa complexidade de preparación dunha coreografía que exixe, ademais, bastante esforzo físico. Esta estrutúrase nunha serie de movementos diferentes: paso, muiñeira de tres en fondo, muiñeira de pasar, muiñeira dos tolos, paleado de poula... Os elementos humanos que interveñen son oito, repartidos en catro parellas. Danzas de arcos Nunha variante da anterior, os paus substitúense por arcos decorados con cintas de cores. Unha das representacións máis populares, que se conserva hoxe en día, atopámola tamén en Betanzos. Esta era propia do gremio dos mariñeiros, vestidos de maneira semellante aos espata dantzaris euskalduns. En compases rápidos, os mozos bailan cuns arcos de madeira que suxeitan coa man dereita deixando a esquerda libre. Á fronte do grupo vai o guía, que porta unha espada que simboliza a xustiza e, ao final, o contraguía leva un estadullo, que representa o poder do pobo. No baile intervén tamén unha personaxe grotesca chamada gamachiño, caracterizada como un demo vestido de roupa escura e cunha perruca vermella. A tradición alude a que guía e contraguía representan os capitáns de dúas embarcacións diferentes que saían preto de Betanzos, mais como non pescaban nada enfrontábanse entre eles. Na primeira parte, encáranse animados polo gamachiño, que procura a batalla entre os líderes dos dous grupos, no túnel de arcos formado polos demais danzantes. Tras varios pases, acaban por decatarse de que non ten senso a loita e deciden unirse para vencer o demo. Unha vez este está no chan, o abandeirado move a súa bandeira vermella nun acto que simboliza a chegada da paz.