Da Galiza ao espazo… e alén! Satélites do país

Durante o século XX superar os confíns terrestres tivo uns custos asociados moi elevados, polo que escasos países terían a posibilidade de saltar esa barreira. A capacidade de facer ciencia, observar o noso territorio ou acceder a novos horizontes no sistema de telecomunicacións mundial estivo limitada só a aqueles que podían pagalo, tratándose na maior parte das veces de Estados ou grandes empresas multinacionais. Chegado o século XXI, as melloras tecnolóxicas, a miniaturización da electrónica e o abaratamento dos custos de desenvolvemento xeraron un novo paradigma que permitiu que empresas privadas con orzamentos e capacidades moito máis modestas que as dos grandes organismos estatais puidesen tamén acceder ao espazo, dando orixe ao concepto do "New Space". A democratización do espazo É neste contexto onde nace a empresa galega Alén Space, que asenta as súas orixes na Universidade de Vigo. No ano 2007 confórmase na Escola de Enxeñaría de Telecomunicacións a Agrupación Estratéxica Aeroespacial, un equipo de 15 enxeñeiras coa finalidade de lanzar un nanosatélite ao espazo. Co apoio de institucións como a Axencia Espacial Europea (ESA), no ano 2012 foi lanzado o XaTcobeo, o primeiro CubeSat –nome que reciben os nanosatélites con forma de cubo– da historia do Estado español e primeiro satélite galego. A aposta de Alén Space nos CubeSats bebe directamente da filosofía do New Space, é dicir, da miniaturización das dimensións para reducir custos, quer de desenvolvemento quer de lanzamento. Mentres que un satélite convencional ten un peso maior de 500 quilogramos –nalgunhas ocasións poden chegar a pesar varias toneladas, como, por exemplo, os satélites Hispasat–, os nanosatélites teñen un peso menor de 10 quilogramos. O nanosatélite Lume-1, desenvolvido por Alén Space, forma parte dun proxecto financiado pola Unión Europea denominado FireRS e foi lanzado ao espazo en decembro de 2018 a bordo da nave rusa Soyuz-2. Dado que o prezo de colocar un satélite en órbita está determinado polo seu peso, o abaratamento da operación resulta verdadeiramente significativo, ao pasar dos entre 100 e 300 millóns de euros no modelo tradicional a menos de 500.000 neste novo estándar. Aliás os CubeSats teñen a vantaxe de precisar un tempo de desenvolvemento moito menor, só uns cantos meses fronte aos dous ou tres lustros que con frecuencia requiren os convencionais. Todo isto permite que moitas empresas agora teñan a oportunidade de acceder tamén á órbita terrestre, o que xera un mercado crecente que antes era impensábel. O XaTcobeo serviu de enorme aprendizaxe para o equipo de Alén, mais foi tan só o primeiro de moitos proxectos por vir. Apenas un ano despois do éxito do seu primeiro CubeSat lanzouse o segundo, o Humsat-D. Considerado o primeiro nanosatélite lanzado pola ONU, a súa misión consistiu nun sistema de recollida de datos con obxectivos humanitarios. Ese mesmo ano, a empresa sería contratada pola Axencia Espacial Brasileira para deseñar e construír o Serpens, baseado na estrutura e experiencia adquirida no Xatcobeo e Humsat-D. O Serpens sería lanzado ao espazo desde a Estación Espacial Internacional no ano 2015, resultando novamente un éxito absoluto. Despois virían proxectos como o DustCube ou o Lume-1, que consolidarían definitivamente a Alén Space como unha das empresas de referencia na construción de nanosatélites. Un sector en constante expansión Esta referencialidade resulta chave nun momento no que as mudanzas no paradigma do acceso ao espazo están facendo que o sector se atope en constante desenvolvemento e rápida expansión, medrando drasticamente na última década: se nos inicios da década o número de dispositivos lanzados se contaba nunhas poucas ducias a nivel mundial, no ano 2017 superouse a barreira dos 300 lanzamentos, e agárdase que a cifra chegue até preto dos 3.000 nos anos próximos. Moitas empresas e institucións están accedendo a un ámbito con multitude de aplicacións que van máis alá da investigación ciencífica, entre as que se atopan fundamentalmente os sistemas de navegación como o GPS, a observación e a análise terrestre ou o sector das telecomunicacións, no que cada vez ten máis presenza a nova revolución da Internet 4.0: a internet das cousas. Na actualidade, Alén Space atópase traballando no proxecto Sateliot, un proxecto no que se pretende lanzar unha constelación de 100 CubeSats ao espazo que proporcionarán conectividade 5G a todo o planeta. Falando deste prometedor futuro do sector espacial e as múltiples posibilidades que abre, o conselleiro delegado de Alén Space, Guillermo Lamelas, móstrase optimista: “Os satélites que facemos orbitan nunha órbita baixa da terra, a unha distancia de entre 400 e 650 quilómetros, para estar máis protexidos da radiación. Pero como o noso nome indica, tamén pensamos alén, e está habendo misións moi interesantes de exploración espacial”. A respecto disto, sinala que a finais de 2018, “os satélites MarCO A e B da NASA foron os primeiros CubeSats en viaxar ao espazo profundo para ofrecer telemetría en tempo real da aterraxe da sonda InSight en Marte. Como esta chegarán moitas máis misións, algunhas con obxectivos que nos poderían parecer máis propios do argumento dun filme. Penso no proxecto Hera, sen ir máis lonxe, que estuda o envío de dous CubeSats a un asteroide para tratar de obter información que se poida empregar máis adiante para desviar outros asteroides que poidan chegar a ser unha ameaza para a Terra. Todo isto só é o comezo dunha nova era”. Porto do Molle, o potencial “Silicon Valley” galego Alén Space preséntase como a empresa de referencia na construción de nanosatélites na Galiza e no conxunto do Estado, mais non é un caso illado. No ano 2016 creouse o Centro de Innovación Aeroespacial de Galicia (CINAE), coa finalidade de impulsar o sector no país, estabelecendo a sede no Edificio Tecnolóxico Aeroespacial, situado no parque empresarial do Porto do Molle, en Nigrán. Alí, á parte de Alén Space, teñen a súa base de operacións grupos de investigación vencellados á Universidade de Vigo, pequenas empresas tecnolóxicas en fase de incubación e tamén empresas máis asentadas como a catalá Aistech, que decidiu emprazarse na Galiza para fabricar unha constelación de 25 nanosatélites. É por isto que xa hai voces a falaren de que a área ten capacidade e potencial para se converter nun novo “Silicon Valley” do sector aeroespacial, unha área que na actualidade xa se encarga da produción de máis da metade dos dispositivos fabricados e lanzados no Estado até a presente data. Cos ollos nas estrelas Está claro que o sector espacial ten futuro na Galiza, por iso cómpre educar as novas xeracións, aquelas que teñen nas súas mans este porvir, na importancia da ciencia e a investigación, tentando espertar nelas unha vocación a través de novos proxectos e desde unha visión atractiva para elas. Con esta idea nace no curso 2014/2015 o proxecto educativo NOSA, a Axencia Espacial Escolar Galega, no que o alumnado, axudado polas profesoras e profesores, deseña e constrúe unha sonda, a MarumaSat. Esta vai dotada dunha serie de experimentos científicos e lánzase á estratosfera, o espazo próximo, no terceiro trimestre de cada curso. O obxectivo de fomentar neles ese afán pola ciencia e a investigación está moi ben plasmado no lema do proxecto: “Cos pés no chan e os ollos nas estrelas”. Esta iniciativa naceu no IES Maruxa Mallo de Ordes, no que participa o alumnado de 3º da ESO, mais co paso dos anos fóronse sumando cada vez máis centros ao proxecto. Por unha banda, debeuse a que parte do profesorado fundador foi mudando de centro como consecuencia do concurso de traslados, incorporando tamén aos novos institutos á NOSA, mais tamén algúns centros alleos se interesaron pola idea, como é o caso do Xelmírez II de Santiago. Logo dun tempo participando como observadores, remataron por unirse. A día de hoxe xa fan un total de seis os centros educativos que participan da NOSA, que continúa a medrar ano tras ano. Os centros dividen as tarefas de desenvolvemento da sonda ocupándose cada un dunha parte específica, pero sempre manteñen o contacto e realizan reunións periódicas nas que se deseñan os obxectivos das seguintes misións e a súa viabilidade. É fundamental ter unha comunicación constante para que todos os elementos que se desenvolven por separado poidan funcionar correctamente sen que iso ocasione ningún problema á hora de montar a cápsula. Ademais, alén da ciencia, a iniciativa adquire unha dimensión multidisciplinar, xa que, por exemplo, o departamento de Lingua Galega tamén colabora organizando o Premio de Poesía Estratosférica, no que o poema gañador é enviado á espazo no interior da cápsula. No futuro haberá misións que nos parecerán propias do argumento dunha película Ademais de construír e lanzar a sonda, o alumnado da NOSA tamén realiza un traballo de análise científica. Após recuperaren a cápsula e observar os datos dos experimentos, comeza a segunda fase, onde se debullan os resultados. Logo desta, realízase un congreso anual no que o alumnado fai exposicións orais presentando as conclusións obtidas. Toda a investigación realizada serve tamén para mellorar as posteriores sondas, aplicando un método científico, solucionando problemas e facendo que cada vez sexan máis eficientes. Un exemplo destes problemas aconteceu o ano pasado coa MarumaSat IV, pois un refacho de vento no intre do lanzamento fixo impactar a cápsula contra unha reixa, deixando inutilizados varios dos sistemas de localización. De facto, levou varios días atopala. A MarumaSat V, unha viaxe en 360º Cada sonda da NOSA ten unha serie de experimentos a bordo, aínda que normalmente se destaca un, que é o que lle dá o nome á misión. Na MarumaSat IV o obxectivo estrela foi empregar un medidor de muóns –partículas elementais que xorden cando os raios cósmicos impactan contra a atmosfera– para así corroborar a teoría da relatividade de Einstein. Moisés Iglesias, profesor do IES Arcebispo Xelmírez II de Santiago de Compostela, cóntanos que na misión deste ano, a MarumaSat V, ademais de intentar superar o récord de altitude da súa predecesora, situado nos 35.553 metros, vai levar no interior unha cámara de 360 grados para gravar o percorrido da sonda. “A intención é empregar esa filmación para traballar con aplicacións de realidade aumentada e tentar desenvolver a medio prazo unha viaxe virtual”, comenta. Aparte diso tamén vai contar cunha misión biolóxica: a cápsula levará un ovo no seu interior, que intentará ser recuperado sen que rompa. Aquí a idea é analizar como afecta nel a radiación presente na estratosfera. En relación ao problema acontecido na anterior misión, intentarase mellorar tamén o sistema de xeoposicionamento para poder controlar mellor a posición da sonda e recuperala sen maior problema. Deixando pegada Se falamos sobre a vocación que o proxecto pretende crear no alumnado para fomentar o seu interese pola ciencia, Igrexas conta que algunhas das estudantes que formaron parte da primeira xeración de NOSA no ano 2015, xa se atopan agora estudando enxeñaría. “Con isto non quero dicir que a NOSA fose a causante dese interese, pero seguro que un proxecto real, moi distinto ao dunha aula normal, lles achegou unha visión distinta que tivo a súa influencia sen dúbida”, comenta. Outra curiosidade é que o IES Maruxa Mallo segue a ter contacto con xente desas primeiras xeracións, que continúan sentíndose parte do proxecto. “Nós agora somos unha asociación e parte desas alumnas pasaron a ser socias que continúan relacionadas coa iniciativa, polo que estamos creando un grupo de xente ‘anosada’, como lle chamamos nós. Levar adiante un proxecto así é algo moi difícil que depende do esforzo altruísta do profesorado, pero ver que todo ese traballo transcende e que ás estudantes lles brillan os ollos cando lles falas da iniciativa, que se interesan e se involucran, é algo moi gratificante”, destaca Igrexas.