Contar o propio: crónicas do xornalismo en linguas minorizadas

Este semanario chega aos 400 números coa satisfacción de ter contribuído a rachar esa anomalía que constitúe a ausencia de prensa escrita en galego, agora tamén co retorno á publicación diaria en papel. Aproveitamos a redondez da cifra para analizar, desde a primeira liña, a situación e os desafíos do xornalismo que se imprime, coma Nós Diario, en linguas minorizadas dentro do Estado español, en conversa cos nosos parceiros cataláns e euskaldúns. O oasis da pluralidade No que atinxe aos Països Catalans, a situación semella a menos dramática, con dous medios na lingua propia no terceiro e cuarto lugar en número medio de persoas lectoras: Ara, con 116.000, e El Punt Avui, con 100.000. Este último é o que presenta unha historia máis longa, pois malia nacer en 2011, foi o resultado da fusión de dúas cabeceiras históricas, l'Avui e El Punt, na procura de se converter no terceiro xornal impreso máis lido no territorio catalán, posición na que hoxe se atopa Ara. A súa traxectoria lévanos á emerxencia dos medios cataláns após a ditadura. L'Avui xurdiu en 1976 con vocación de se comercializar en todos os Països Catalans, aínda que co foco posto en Catalunya. El Punt, pola súa banda, vía a luz tan só tres anos despois como diario local de Girona, se ben logo evolucionou cara a un xornal nacional, mais sen perder o selo local, a partir dun diario con edicións. Aínda que agora mesmo só fica a de Girona, tiveron varias delegacións en Tarragona, Lleida ou no Pirineo. En 2009 este xornal mercaba o l'Avui, até que en 2011 se fusionaron no que hoxe se coñece como El Punt Avui, unha cabeceira única que se publica en dúas edicións, unha nacional e unha especial de Girona, que reproduce os mesmos contidos fóra dalgunhas páxinas específicas e certos elementos locais como as carteleiras de cinema. O que El Punt e Avui teñen en común é que ambos os dous naceron "con vontade de reivindicar a lingua", explica Miquel Riera, director adxunto do actual diario ao que deron orixe. "Naquel momento eu era mozo, mais lembro que había bastantes dúbidas sobre se El Punt tiña que ser en catalán ou non", apunta. Finalmente triunfou o apoio ao idioma propio, que sumaba a información diaria a outras publicacións máis pequenas con periodicidades máis dilatadas, mentres nacían naquela altura outros medios como Segre, que se editou por primeira vez en 1982 en Lleida, en castelán, aínda que desde 1997 ofrece tamén unha edición traducida que o converteu no primeiro xornal do Estado en ter dúas edicións en linguas diferentes. Ara, o outro gran medio publicado integramente en catalán, vai pola década de existencia, pois apareceu en 2010 en coincidencia coas eleccións ao Parlament de Catalunya. A súa principal impulsora foi a Asociación Cultural 03, con varias editoriais en lingua catalá, apoiada por industriais cataláns como accionistas. O obxectivo de Ara era a difusión da lingua e cultura propias, na procura do seu oco no mercado da prensa en catalán, naquela altura con especial relevancia de Avui e El Punt, e cunha edición nesa lingua de El Periódico de Catalunya. Ao pouco, sumaríase a sacar dobre versión La Vanguardia, se cadra en confirmación do valor competitivo que o propio idioma estaba a adquirir dentro da imprensa grazas á consolidación dos grupos que apostaban integramente no catalán. "A lingua foi unha característica, unha reivindicación e un selo de identidade dos nosos periódicos", apunta Riera. Á parte dos mencionados, publícanse na lingua cabeceiras máis pequenas e de carácter local, como o Diari de Girona, desde 1991 integramente en catalán. Isto, sumado aos medios traducidos, garante o acceso a "ler prensa de todo o amplo espectro político, por dicilo dalgunha maneira", no idioma propio, asegura Riera. Ademais, a "nivel dixital tamén hai bastantes cabeceiras en catalán", sinala. Con todo, neste senso, non está seguro de poder falar dunha normalización nos medios de comunicación, porque en eidos como o audiovisual, por exemplo, fóra de TV3, "o pouco que fai TVE en Catalunya e algunhas televisións locais, a presenza do idioma é residual". David contra Goliat Mais eses síntomas de relativa pluralidade non teñen por desgraza equivalencia fóra do ecosistema de Catalunya. "No noso caso, os diarios rexionais con maior índice de penetración no mercado atópanse aquí", destaca Martxelo Otamendi, actual director do xornal euskaldun Berria e anteriormente á fronte de Euskaldunon Egunkaria, desde 1993 até a súa clausura xudicial en 2003. Porén, malia esa fortaleza, "temos que competir non só cunha lingua moi maioritaria, senón cuns medios que son moi potentes", di, unha loita que se estende aos demais xornais en linguas minorizadas fronte a grupos mediáticos dunha forza enorme, encarnados en Euskal Herria por Vocento. "Estamos nunha situación de mínimos", explica, se ben "aquí ten bastante peso o que se chama prensa comarcal, que son unha especie de revistas que saen cunha frecuencia semanal, quincenal ou mensual". Para alén dela, existen un par de semanarios nacionais en euskera, como Herria e Argia, e logo está Berria, que funciona como publicación diaria. "Cando a prensa ía ben, antes da crise de 2008 ou 2009, xa estabamos nunha situación minoritaria", di Otamendi. Fronte á diversidade de ópticas xornalísticas en catalán, para Euskal Herria, como na Galiza, só existe un diario escrito integramente en euskera e confesa o seu director a "sensación de que non hai mercado para un segundo" que pluralice a oferta. "Custounos moito como lingua e como país chegar a ese xornal en euskera en 1990", conta, en referencia a Euskaldunon Egunkaria, o claro antecesor do actual proxecto. "Como sabes moi ben, os soldos son baixos e as horas son longas, pero conseguimos ter certa tranquilidade e hai moito tempo que non perdemos cartos", valora Otamendi en alusión á situación presente de Berria. "Cando falo con xente de medios grandes sempre lles digo: 'benvidos ao iglú'. Porque nós levamos toda a vida nel, estamos coma vós, nun iglú onde vai moito frío e a comida non está quente", expresa en referencia ao atranco extra de publicar nun idioma minorizado. No caso do euskera, Otamendi apunta ademais que a gran distancia a respecto doutras linguas romances xeograficamente próximas volve aínda máis complexa a circulación do xornal, porque "ou sabes ben o idioma ou non o vas entender". Fronte ao francés ou o español, a singularidade do euskera, que non é así no caso galego ou catalán, condiciona moito. "Mesmo cando tes unha noticia moi forte, custa que chegue por enriba das que son en castelán. Publicar nunha lingua minorizada fai que moitas veces non poidamos marcar axenda informativa", destaca o director de Berria. Con todo, sen pesimismo, afirma que "imos tirando, pero sempre nesa sensación de pequeno e minorizado". Equilibrio co dixital A emerxencia do xornalismo na rede creou unha situación que aínda hoxe se está a renegociar. "Estamos nun momento de reconversión, que ademais coincidía no ano 2008 coa crise económica e agora, por se fose pouco, coa do coronavirus", di Riera a respecto de El Punt Avui. Algo que, por outra banda, afecta a saúde da prensa de maneira internacional e con independencia da lingua, se ben pola súa fraxilidade os medios propios enfrontan a situación con maiores atrancos e dificultades. Ao pouco da chegada da crise, 2010 volveuse un ano crítico para a prensa en galego. A maior parte dos medios escritos na nosa lingua desapareceron dos quioscos ou víronse reformulados "Eu penso que a prensa escrita vai subsistir, aínda que seguramente serán os produtos máis delgados, con moita máis opinión e reportaxe, non centrados na actualidade do momento, porque iso o lector vaino atopar nas edicións dixitais", vaticina Riera. En El Punt Aviu atópanse precisamente "en pleno debate" de como conseguir o equilibrio de dixital e papel. Polo momento teñen un equipo que nutre as redes co que se fai en papel, para alén do que se actualiza durante o día, pero "non hai unha interconexión como acontece noutros medios, nos que a redacción traballa tanto para o dixital como para o papel". "Nós sempre tivemos vocación por facermos as cousas en internet coa suficiente forza e presenza, nunca fomos conservadores nese senso", declara Otamendi. Entende que iso foi tamén "unha vantaxe dos pequenos", pero ademais sente que tiñan o compromiso de facelo porque, "como vos pasará a vós, ou o facemos nós ou non o fai ninguén". Esa posición na rede resultaba transcendental considerando que a presenza da lingua en internet "depende moito do que consigamos os medios euskaldúns, galegos e cataláns". É por iso que Berria puxo un empeño en "non ver a web como un elemento negativo senón complementario". Para facelo posíbel desenvolven un traballo coordinado, no que se ben comezaron cunha "miniredacción" só para internet, cada vez vaise rompendo máis a diferenciación e séguese un fluxo que pasa pola creación da noticia na web e o seu desenvolvemento máis a fondo no papel. Ás veces tamén se escribe para a publicación física e sóbese logo á web. Malia o esforzo de actualización e coidado do dixital, e as moitas lecturas que ten, a El Punt Avui cústalle "rendibilizar" o investimento nesta plataforma. "A pesar do que parecía que ía ser hai 10 ou 12 anos, continúa representando unha parte cativa do noso negocio", indica Riera, "non hai maneira de monetizalo nin de arrincalo e non hai perspectivas de que isto mellore de momento". Así, fronte á idealización romántica que ás veces se transmite do papel, semella aínda a alternativa máis sólida para a supervivencia desde o punto de vista empresarial. Neste senso, a principal vía de financiamento do medio é a clásica publicidade, xunto ao apoio pequeno das subvencións ao fomento da lingua catalá. "Temos que competir non só cunha lingua moi maioritaria, senón cuns medios que son moi potentes", explica martxelo otamendi Porén, Berria si que parece ter atopado unha fórmula para tirar máis beneficio da web, que pasa pola creación de comunidade. "Á parte das subscricións e das vendas en quioscos, temos 8.000 persoas que nos dan 10 euros ao mes", conta Otamendi, como parte do que chaman "Berria Laguna", que quere dicir "Amigo de Berria". Isto suporía por volta de 800.000 euros ao ano, que constitúen 12% dos ingresos do xornal. Esta achega económica vén motivada, por paradoxal que pareza a afirmación, pola gratuidade da información que ofrecen na rede. "Nós non fechamos as noticias, pero si que lle pedimos á xente que nos axude, que isto é moi importante e só así se pode manter", afirma. Esa identificación e inserción resultou chave na consecución dun dos grandes desafíos do salto da prensa escrita a internet, se ben, como admite o director, esta fórmula copiárona de Vilaweb, outra das cabeceiras dixitais en catalán máis relevantes. Así, se callar ábrese unha fiestra para ese innegociábel mañá das plataformas virtuais, que como apunta Arriera "é o futuro e quen queira negalo está condenado ao fracaso". Con todo, o catalán apunta a ir devagar e sen présa, porque aquilo que semellaba que "sería moi rápido non o foi tanto ao final" e o debate continúa sobre a mesa. Sinala como un dos maiores problemas da prensa escrita a falta de canles de distribución: "Cada vez hai menos quioscos, polo que hai que fidelizar ao máximo as persoas lectoras", así como ir medrando en número de subscricións. Cara a esta mesma idea apunta Otamendi: "Nós temos un lector moi identificado co diario, a xente considera que se falla o periódico en euskera, falla a lingua", asegura. E é que o perfil das lectoras de Berria, así como dos demais xornais que se editan no propio idioma, tería en opinión do xornalista "un convencemento moi claro de cal é a situación que merece a nosa lingua e por iso le e apoia o diario". Do compromiso das que len celebramos tamén este número 400, coa vista posta nos desafíos que quedan por vir e, se continúas a confiar en Nós, exploraremos xuntas.