Conde Corbal: A memoria gráfica

Naceu Xosé Conde Corbal en abril de 1923, na rúa pontevedresa do Progreso, logo dedicada á memoria de seu avó Benito Corbal Estévez (Bora, Mourente, 1853-Pontevedra, 1926), político do Partido Liberal e empresario promotor de obras públicas e privadas, velaí a ponte da Barca ou a praza de Barcelos… No mesmo predio de nacemento, vivían as familias Conde-Corbal e Fernández-Arruti, das que eran cabeceiras seu pai e nai, José Conde Pérez e Trinidad Corbal Souto e quen será unha figura na República e no exilio, Bibiano Fernández Osorio-Tafall (Pontevedra, 1902-Cidade de México, 1990) e Josefina Arruti Viaño (Pontevedra, 1906-2003), a súa muller represaliada. O biólogo Osorio-Tafall, secretario da Misión Biolóxica de Galicia, con sede en Pontevedra, acadou cargos de responsabilidade política, como a alcaldía da cidade, a presidencia da Deputación de Pontevedra, deputado nas Cortes Xerais do Estado, presidente da Asemblea de Municipios para o Estatuto de Autonomía para Galicia... tamén será subsecretario de Gobernación, Comisario xeral dos Exércitos... Xa exiliado en México, foi catedrático da Universidade Nacional Autónoma, director da Organización das Nacións Unidas para a Alimentación e a Agricultura (FAO) e subsecretario da ONU. A veciñanza familiar con Bibiano Fernández Osorio-Tafall, facilita que acuda o Corbal con asiduidade ao seu laboratorio de bioloxía, onde este aprende a técnica do debuxo científico da que chegará a ser un especialista. Andando o tempo, desenvolve unha importante obra vencellada á fauna, ás ciencias naturais e á bioloxía… Bioloxía e ciencias naturais Sendo máis intensa a súa vontade de ser artista, renuncia aos estudos universitarios logo de facer Maxisterio que nunca exercerá, mais do que tira proveito optando por entregarse á creación artística con finalidade pedagóxica nomeadamente na súa obra gráfica, na que se preocupa por devolverlle á sociedade á que pertence a riqueza e variedade do seu mundo: aves, peixes, gando, réptiles; árbores, flores, arbustos, follas…; capelas, igrexas, catedrais, torres, pazos, vivendas, rúas, fontes, hórreos, cruceiros…; labores agrarios de mulleres e homes e lances mariñeiros, traballos da conserva, barcos, dornas, gamelas, portos, fábricas…; retratos, escenas eróticas…; carteis, planos e cartografías turísticas…; páxinas literarias e esperpentos de Valle Inclán… e o seu O fardel da guerra no que se adianta en trinta anos aos traballos de denuncia das atrocidades franquistas e a recuperación da memoria histórica. Mais de dúas mil obras serán as que conforman a que catalogamos como Obra Gráfica de Conde Corbal, na que nada lle quedou atrás. Velaí o principal elemento motivador do seu traballo: o seu compromiso coa xente do seu país e a súa cultura, escrita con imaxes e palabras na lingua propia desa xente á que lle entregou unha poderosa obra artística nomeada. Quixo, Conde Corbal, non só pintar para a súa xente, teimou en achegarlle a súa obra partillándoa coa “xente do pobo”, para a que organizou ducias de exposicións en todo tipo de lugares, dende bares e confrarías de mariñeiros e mariscadoras, a salas de arte, teleclubes e espazos de asociacións culturais. Finalidade para a que “inventou” un xeito novo de democratizar a arte fuxindo de valores mercantís que a xente do común non podía pagar, ao seren obras únicas: a impresión de cartafoles e álbums de láminas a un custo moi baixo mediante a técnica da auto fabricación do clixé do que falaremos a seguir. Na década de 1950, Conde Corbal reside en Ourense, onde traballa primeiro en Lobios, na explotación dunha mina de volframio e máis tarde en La Belga, empresa de vidro decorativo para a que fai deseños de vidreiras policromadas. Nesta cidade entra no grupo de galeguistas que se reunían arredor de Risco e Otero Pedraio, empatando de contado con Xesús Ferro Couselo e con Xaquín Lourenzo, mais queda fondamente impresionado pola mística de Vicente Risco (Ourense, 1884-1963) co que vai iniciar unha serie de colaboracións de prensa con motivos etnográficos e patrimoniais. Desa serie van editarse dous libros, Ourense perdurable (1961) e Ourense Monumental (1964), que terían unha magnífica acollida polo público entre o que causaron un intenso efecto pedagóxico, de concienciación da necesidade de conservar o patrimonio das vilas e as cidades, xustamente nun tempo no que o derrubamento dos vellos edificios estaba na intencionalidade dos promotores inmobiliarios e dos políticos municipais. O fardel da Guerra Casado con Margarita Escuredo Lago, frecuenta a vila do Grove, onde reside o seu sogro, o empresario de conserva Eugenio Escuredo Lastra, dono da fábrica de cerámica artística Celta en Cesures. No Grove, prepara as súas primeiras exposicións que realiza a comezos de 1960. Pintará tamén, a finais da década de 1970 e nos primeiros anos da de 1980, a serie O fardel da Guerra, un total de 88 imaxes de forte pegada expresionista que realiza aínda estremecido polo horror da súa infancia e intuíndo que non van traerlle máis que desprezos de certa burguesía pontevedresa que nunca lle perdoará o que consideraba unha traizón aos da súa “clase”. Nesta crónica do terror, o artista pontevedrés non esqueceu ningún dos episodios que presenciou e padeceu de preto, dende o acoso á súa vivenda para “incomodar” a familia Fernández-Arruti, ás diferentes circunstancias nas que se desenvolveron os sucesos dende a sublevación militar de 1936, porque en Galicia efectivamente non houbo guerra, só represión desapiadada, mais houbo moita xente galega que foi vítima desa guerra iniciada en xullo dese ano. Velaí o rexistro tráxico de Pepe Conde, expresado no ronsel das personaxes e violencias que estarreceron a calma e o progreso naqueles anos sinistros. Foi a vinganza das ideas de fraternidade, laicismo, educación pública e luz nas tebras, foron as pantasmas que volveron para quedar, cando menos, corenta anos máis. No “fardel” está a militarada toda, co bando de guerra e os desfiles, as forzas parapoliciais da Garda Cívica e a Falanxe, as persecucións, detencións, encarceramentos, os crimes, os “paseos” e fusilamentos, os fuxidos e as que lle deron apoio, a guerrilla, os sucesos bélicos, a dor familiar, as viúvas e a orfandade, os feridos e hospitais, a represión do maxisterio, os campos de concentración, os xuízos sumarísimos, a caridade eclesiástica e a súa complicidade co terror, a primeira liña de fogo e a retagarda, as persoas que se beneficiaron economicamente e as responsables por aclamación ao fascismo alzados en armas, o uso dos símbolos como as bandeiras, cantos, himnos e danzas, as mobilizacións de quen estaba a favor, as colas que non saían no NODO, os amores militares e o rancho, os cregos e monxas da doutrina na nova fe, e Franco, sempre o “xeneralísimo”, dende a dor, dende a consciencia do desastre. Recoñecibles polos seus contemporáneos persoas e situacións, vehículos e episodios do terror. Son obras feitas a base de tintura acrílica de cor negra, da que vai tirar un partido estético moi notable, xa adentrado no expresionismo por influencia valleinclanesca, do esperpento. Expresionismo e esperpento Será Valle-Inclán quen “dirixa” a súa man polas técnicas expresionistas, a deformación do trazo da realidade e tomando o esperpento como fonte inspiradora de creación. Correspóndelle o terceiro chanzo da escada humana, após Tafall e Risco, pola que Conde Corbal ergue unha obra artística de magnitude aínda non ben ponderada, a Ramón María del Valle-Inclán (Vilanova de Arousa, 1866-Santiago de Compostela, 1936). O escritor formaba parte da vida literaria e cultural, mais tamén da paisaxe de bohemia e dandismo da Pontevedra da década de 1920, e da Compostela dos primeiros anos de 1930, que tanta atracción e carga simbólica ía ter na mocidade de Conde Corbal, lector interesado nas novelas e textos dramáticos do de Arousa. Por esta vía conectará con Xosé Conde Corbal a catedrática de literatura nunha universidade norteamericana Carol S. Maier, quen comprendeu mellor Valle Inclán e a súa visión distorsionada da realidade a través da obra gráfica de Pepe Conde. Ao tempo, Maier construía un renovador discurso para a plástica da obra gráfica de Corbal dende o punto de vista do esperpento valleinclanesco, vencellando intelixentemente a Conde e Valle, ou o gravado expresionista de Xosé Conde co esperpento de don Ramón. Viaxe a viaxe, visita a visita, achegándose a ver cos propios ollos ritos máxicos como o das ondas da Lanzada, os cadaleitos de Santa Marta de Ribarteme, a romaxe do Corpiño, ou os Milagres de Amil, Maier vai xuntando dúas liñas que eran paralelas ata facelas confluír. Publica “Conde Corbal e a estética do gravado” en Grial, no ano 1980. Abaratar a arte, democratizala, socializala Todo iso estará ben presente na obra gráfica de Xosé Conde Corbal, que intúe que a arte tiña xente interesada que non podía pagar os elevados prezos dunha obra orixinal, polo que era necesario abaratala, democratizala, ou socializala para facer posible a súa adquisición por parte de xentes humildes. Investiga en técnicas de reprodución e chega, logo de moita experimentación, a unha creación orixinal: a impresión en máquina de offset, partindo dun orixinal que crea non sobre os tradicionais lenzos ou cartolinas, senón sobre un acetato, mesturando tinta acrílica de cor negra e látex onde pinta o resultado estético que pretende. Con esa técnica aforra os custos dos chamados fotolitos, os clixés negativo e positivo, empregados nas artes gráficas da época, co que abarata ata a metade o custo de impresión. Con iso podía ofrecerlle a súa arte ao seu país, espallala e facela asequible ás economías menos favorecidas.